Россияның эртемнер хүнүн уткуштур дээди болгаш ортумак өөредилге черлериниң студентилери-биле ужуражылгаларны эрттирери – ТР-ниң Национал школа хөгжүдер институдунда чаңчыл болган ажыл-чорудулга.
«Башкының мергежили болгаш эртем ажылы» деп темалыг ажык чугааны тыва филология лабораториязының методизи Л.Х. Ооржак Кызылдың башкы колледжизиниң 1-ги курузунуң студентилери-биле эрттирген. Башкы ажылында арга-дуржулгазы улуг, хоочун башкы студентилерге Россияның эртем хүнү-биле байыр чедирбишаан, төрээн Тыва чериниң янзы-бүрү булуңнарындан чыглып кээп, буянныг мергежил – башкы ажыл-ижин шилип, сонуургалдыг өөренип турарын магадап, мактап, келир үеде төрээн Тывазының сайзыралынга үлүүн киирер шылгараңгай кижилер болурун күзээн. Башкының ажылы уругларны чүгле тодаргай билиг-биле чепсеглеп каары эвес, өзүп орар салгалды бүгү талалыг сайзыраңгай, амыдыралдың янзы-бүрү байдалдарында бодун шын алдынып билир, делгем угаанныг, чараш мөзү-бүдүштүг кижилер кылдыр белеткээр, ындыг болганда башкының бодунуң билии «далай дег эгээртинмес, узуп пөкпес болур» дээрзин Л.Х. Ооржак студентилерге делгелгеде эккеп салган номнарынга даянып, чедимчелиг тайылбырлап таныштырган.
Эртемни чедип, ону шинчилээри бедик дагның бажынче дытпакталып үнгени дег, ал шаа төнгүже, арып-доруп баксырааже дээр чүткүдер, кижиден шыдамык чорукту, турум, бүдүштүг аажы-чаңны негээр ажыл дээрзин тыва үлегер домактар болгаш чечен сөстер херечилеп турар. «В науке нет широкой столбовой дороги. Только тот добивается ее высот, кто не страшась усталости, карабкается вверх. К. Маркс».
Тыва эртемниң хөгжүлдезиниң эң-не эгезинге турган, салгалдарга кайгамчык ажылдарны арттырып каан, амгы Тываның бүгү адырларында ажылдап чоруур специалистерни белеткээринге улуг үлүүн киирген эртемденнер, оларның кылып чораан ажыл-ижи-биле студентилер танышкан. Сураглыг эртемденнер дугайын уруглар боттары сактып, оларның кандыг ажылдарын билирин аразында чугаалап, бижип демдеглеп турганнар.
Ужуражылганың бир онгагай кезээ төөгүлүг номнарга даянып, чижектерни киирип тургаш, «Тыва чуртун шинчилээниниң дугайында» деп темалыг чугаа болган.
Башкы ук кезекти «Төөгүзүн өөренмеске – төөрээр, төрелин танываска түрээр» деп үлегер домак-биле эгелээн.
«Азияның төвүнде бедик даглар аразында чыдар Тыва чурту хөй-ле чылдарның дургузунда европейжилерге «билдинмес чурт» бооп турган.
Тываның болгаш Моолдуң девискээрин – Россия болгаш Кыдат аразында чыдар чурттарны – бир дугаар шинчилээн эртемденнерге кыдат болгаш орус шинчилекчилерни хамаарыштырып турар. Кыдат бижимелдерде эрте-бурунгу үелерден бээр төп Азияда чоннар дугайында, ооң иштинде тывалар дугайында кадагалаттынган үнелиг медээлер шыгжаттынып чыдар.
Үр үениң дургузунда европейжилерге кыдат төөгүлүг бижимелдер шуут билдинмес бооп турган.
XIX векте орус эртемден Н. Я. Бичурин орус ниитилелге ук төөгүлүг бижимелдер дугайын таныштырган.
Плано Карпини болгаш Вильгельма Рубруквис Моол дугайында, ооң чонун, бойдузун Европага таныштырган.
Карпининиң аян-чоруу 1246 чылга хамааржыр. Тыва девискээринче ол кирбээн чадапчок, ынчалза-даа ооң демдеглелдеринде Моолдуң мурнуу талазында черни, ында бойдус дугайын бижээн хайгааралдар бар. Ында «Черни хемнер суу-биле суггарбас болза, бичии-даа чемиш бербес черлер бар» деп демдеглеп бижээн бооп турар.
Рубруквис деп шинчилекчи 1253-1254 чылдарда Моолдуң соңгу талазында чурттап чоруур чон дугайында демдеглээн деп бижип турар. Олар боттарын «оренгайлар бис» деп адап турар деп демдеглээн».
Ужуражылганың «Салым-чаяанныг чогаалчылар, шүлүкчүлер – эртемденнер-дир!» деп кезээнде башкы уругларга чогаалчыларның бижип турар янзы-бүрү темаларын: Тываның агаар-бойдузу, чону, кижиниң иштики делегейи, чаңчылчаан ажыл-ижи, амыдырал-чуртталгазы дээш оон-даа хөй дээрзин таныштырган. Олар дээрге база эртемденнер-дир, кыска шүлүкке бүдүн төөгүнү, философияны көргүзүп каар салым-чаяанныглар-дыр, чогаалдардан номчуп чоруңар деп уругларны чагаан.
Тываның ажыл-агыйының бүгү адырларында ажылдап чоруур сураглыг эртемденнер дугайын, оларның чымыштыг ажылын үнелеп, эртемден чаңгыс-чер чурттугларынга чоргаарланып, олардан үлегер ап чурттаарын ужуражылганың киржикчилери сүмелешкеннер.
Россияның эртемнер хүнүн уткуштур дээди болгаш ортумак өөредилге черлериниң студентилери-биле эрттирер чаңчылчаан ужуражылга дугайын болгаш кандыг эртемни сонуургап чоруурун уруглар мынчаар үнелеп бижээннер: «Кичээлге кээрде, чалгаарап келдим. Ынчалза-даа бо кичээл меңээ солун, ажыктыг, чараш болду. Бистиң –тываларның шаандагы төөгүвүстү чугаалаарга, сонуургап дыңнадым. Мээң сонуургап чоруур эртемим – психология. Улустарның иштики делегейин оожургадып, дузалажырымга, меңээ эки болгаш сагыш-сеткилим чиигей бээр…», «Кичээл меңээ ажыктыг болду, чогаалчыларны эң улуг сонуургал-биле дыңнадым. Четтирдим!», «Бо кичээл меңээ дыка солун, өөредиглиг болду. Ам-даа мындыг солун ужуражылгалар хөй болурун манадым. Мээң сонуургаар эртемим – тыва дыл. Ол чүге дээрге, бичии, эге класстарга өөренип турумда, башкым мээң сонуургалымны оттурган», «Кичээлде хөй-ле билбес чүвелерим билип алдым. Билдинмес медээлерни дыка эки тайылбырлап берген», «Хөй-ле эртемденнерни сактып, бижип алдым. Бо хүннү утпас боор мен…», «Бо кичээл меңээ дыка солун болду, дыка хөйнү билип алдым. Четтирдим, улуу-биле! Келир үеде база оон-даа хөй мындыг кичээлдер болурун манап арттым. Мен дириг амытаннар дугайын сонуургаар мен», «Эртемден кижи дээрге эң-не угаанныг, бажын чүгле чырык бодалдар үглээн, келир үеже көрүштүг болгаш чүткүлдүг кижи деп бодаар мен… Хөйнү билип алдывыс, четтирдивис. Эртем хүнү-биле, башкы!», «Кичээлде Тываның аныяк эртемденнериниң дугайында билип алган мен… Төөгү эртемин сонуургаар мен. Чүге дизе кижи төөгүзүн билир боор ужурлуг».
Эртемнерниң дээдизин шинчилээрде шыдамык, чүткүлдүг болур дээрзин ужуражылганың киржикчилери шупту түңнээш, Шагаа байырлалының бүдүүзүнде чаагай күзээшкиннерни бот-боттарынга йөрээп кааннар.
Материалды Национал школа хөгжүдер институттуң тыва филология лабораториязының улуг методизи Ооржак Л.Х. белеткээн.
