Кижиниң ниити культуразының бедии, угаан бодалының сайзыраңгайы ооң чугаазындан билдинер. Идепкейлиг сөс курлавыры байлак болган тудум, кижиниң аас болгаш бижимел чугаазы утка-шынар талазы-биле чедингир, билдингир болгаш уран-чечен болур. дылдың культурлуг нормаларын сагаан чугаа – кижиниң ниитилелге идепкейлиг ажыл-чорудулгазының, уругларның школага чедиишкинниг өөренириниң чугула кезээ.
Ынчангаш ортумак класстарга тыва дыл башкылаашкынының кол сорулгазы – өөреникчилерниң харылзаалыг чугаазын сайзырадыры болгаш чугаа культуразын бедидери. Ылаңгыя, эге школадан ортумак школаже шилчээш, уруглар аңгы-аңгы эртемнерниң чүгле орус дыл кырында башкылап турарының хараазы-биле шын, чиге болгаш арыг чугааның чаңчылдарын назы-харының шаа-биле шиңгээдип эгелээр. Өөреникчилерниң сөс курлавырын хөй-хөй чаа сөстер болгаш сөс каттыжыышкыннары-биле доктаамал байытпышаан, оларны чугаазынга идепкейлиг ажыглап өөредири үстүкү класстарга оларның харылзаалыг чугаазын сайзырадырының чугула таваа болур.
Амгы үеде ортумак школаның өөреникчилериниң аас болгаш бижимел чугаазының сайзыралының деңнели кижи бүрүзүн дүвүредип турар дизе чазыг чок. Чүге дээрге үениң сайзыралының аайы-биле чиңгине тыва сөстерниң уткаларын билбезинден, тыва дылда очулгазын билбезинден орус дылдың сөстерин холуп чугаалап турар дээш оон-даа өске. Моон алгаш кандыг арга-методтарны ажыглап көрзе чедингир болур ирги деп бодал-биле дараазында сүмелерже кичээнгейни угландырза чогуур: сөс-биле ажылдың бүгү хевирлери, чурук-биле ажыл, салдынган айтырыгга делгереңгей харыы, словарьлыг диктантылар, янзы-бүрү сорулгалыг экскурсиялар, чаа хевирниң кичээлдери (диалог кичээл, маргылдаа-кичээл…), янзы-бүрү ребустар, өөредиглиг оюннар дээш о.ө.
Харылзаалыг чугаа сайзырадыр ажыл талазы-биле ортумак школаның тыва дыл башкылаашкынында чамдык эки чүүлдер бар-даа болза, ниитизи-биле сөс курлавырының чегей бооп турарының кол чылдагааннарынга дараазында барымдааларны киирип турар бис:
Чугаа сайзырадылгазының талазы-биле тускай методиктиг сүмелер четпези-биле;
Өөредилгениң федералдыг күрүне стандарттарынга дүүштүр тургускан өөредилге номнарында кирип турар мергежилгелерде сөс болгаш сөс каттыжыышкыны-биле чорудар ажылдарның хевирлерин өөреникчилерниң болгаш башкыларның кичээнгейге албайн турарында;
Утказын болгаш шын бижиирин сактып алыр сөстер-биле өөреникчилер боттары домактар чогаадып шеневейн турарында;
Тыва дыл, чогаал кичээлдеринге башкының талазындан өөреникчилерге утказы билдинмес сөстер-биле ажылдың методиктиг аргаларын чедир билбейн турарында.
Чамдык башкылар словарь ажылын сөстерниң утказын тайылбырлаары-биле кызыгаарлап турар таварылгалар хөй. Маңаа хамаарыштыр улуг методистерниң сүмелеп турар аргаларынга өөреникчилерниң сөс курлавырын байыдар болгаш сайзырадыр дөстеринге: чечен чогаал, өөредилге номнарының сөзүглелдери, теледамчыдылгаларның киржикчилериниң болгаш башкыларның чугаазы хамааржыр. Оон аңгыда уругларның чугаазынга ада-иезиниң, эш-өөрүнүң, дөргүл-төрелиниң чугаазы база салдарлыг. Олар чугаазынга янзы-бүрү нормажыттынмаан элементилер ажыглап болур: бөдүүн чугаа сөстери, жаргонизмнер, диалектизмнер. Ынчангаш башкы бо бүгүнү кичээнгейге алыры чугула.
Сөстерниң утказын тайылбырлаарының аргалары
Сөстүң утказын делгереңгей тодарадып тайылбырлаары.
Өөреникчилер башкының удуртулгазы-биле сөстүң тургузуун сайгаргаш, ооң утказын тодарадыр. Чижээлээрге, карала – кара-ала; садыг – бараан садып алыр чер, сат деп сөстен укталган.
Сөстерниң уткаларын билиндирери-биле оларның тургузуун деңнештирип көөрү. Чижээлээрге, алдынныг чер, алдынналчак чер деп сөс каттыжыышкыннары алдын деп сөстен укталган. Алдынныг дээрге алдын бар дээн уткалыг, алдынналчак дээрге алдынга дөмей дээн уткалыг.
Чамдык сөстерниң утказын сөзүглелдиң кандыг-бир үзүндүзүнде тодарадып тайылбырлаан чоруур. Номчулга үезинде ындыг тайылбырларже кичээнгей салып, оларның утказын ханы билиндирери чугула. Амгы үеде тыва дылдың тайылбырлыг, этимологтуг словарьлары, орус-тыва, тыва-орус словарьлар база бар болганда, оларны база ажыглап болур. Ол ышкаш экспонаттар, интернет четкизи-биле музейлерниң залдары, тодаргай темалыг делгелгелерже виртуалдыг эксурсиялар дамчыштыр ук сөстерниң уткаларын тайылбырлаар болза, ынчан ол сөстерни уруглар аас болгаш бижимел чугаазынга ажыглап чаңчыга бээр.
Чурук-биле янзы-бүрү ажылдар.
Сөстүң утказын ооң синоними, антоними, фразеологизм болур сөс каттыжыышкыны-биле холбап тургаш тайылбырлаар. (Томаанныг, кижизиг, чыткан хой тургуспас).
Перифразалар дузазы-биле тайылбырлаары. Бо арганы чүгле сөстер эвес, а быжыг сөс каттыжыышкыннарының утказын тайылбырлаарынга ажыглаар. Чижээлээрге, Кызыл – Тываның төвү, көк суг – шуут өл апарган, Ноябрь 1 – Тыва дыл хүнү.
Ребус, кроссвордтар хереглээрге, уругларның чугаазы, угаан-бодалы, сагынгыр-тывынгыр чоруу сайзыраар.
Словарь ажылының бир хевиринге логиктиг мергежилгелер хамааржыр. Логиктиг мергежилгелерниң хевирлери:
Чүвелерни санап тургаш, түңнел кылыры. Чижээлээрге, 6-гы класска «Профессионализмнер» деп теманы өөренип тургаш, бодалга, каттыныг, косинус, үлеттиниг, түң – сан башкызының ажыглаар сөстери.
«Артык» сөстү ап каапкаш, түңнел кылыр. Чижээлээрге, аът, хой, өшкү, инек, сарлык, чээрен.
Чүвелерни удур-дедир деңнеп тургаш, түңнел үндүрер. Чижээлээрге, аът – азырал амытан, чээрен – черлик дириг амытан.
Сөстерни уткаларының аайы-биле бөлүктээри: кижилер аттары, хоорайлар аттары, хемнер аттары.
Логиктиг мергежилгелерниң ажыктыг талазы өөреникчилерниң дылга сонуургалын көдүрер, оларның боданыр аргаларын сайзырадыр.
Сөс-биле ажылды чорударының системазы
Сөс-биле ажылды чорударының дараазында чурумун таарымчалыг деп санап турар бис. Төрээн чогаал кичээлинде чаа чогаалды өөренир мурнунда башкы ооң дылын баштай сайгарар. Өөреникчилерниң утказын билбейн барып болгу дег сөстерин болгаш сөс каттыжыышкыннарын «Билдинмес сөстер даңзызы» деп кыдыраашка демдегледир.
Билдинмес сөстер Тайылбыры Кандыг арга ажыглааны
Чычыы чуга торгу синоним
Чулук янзы-бүрү кат-чимистиң,
ногааның, үнүштүң суук чүүлү
делгереңгей тайылбыр
Тыва дыл болгаш чогаал кичээлдеринде ортумак класстарның (5-6 класстар) өөреникчилериниң аас болгаш бижимел чугаазынга утказын билип алган сөстерин хереглеп чаңчыктырар сорулга-биле оларны янзы-бүрү мергежилгелерниң, өөредиглиг болгаш хыналда диктантыларның эдертиглерниң сөзүглелдеринче киирер, домактар сөзүглелдер тургустурар, грамматика болгаш шын бижилге талазы-биле сайгарылгазын чорудар.
Литература:
Бавуу-Сюрюн М.В., Доржу К.Б., ооржак Б.Ч., Хертек А.Б. Тыва дыл. 6 класс. Ниити өөредилге черлеринге өөредилге ному. – Кызыл: ИРНШ., 2018. – 240 с.
Общее языкознание. Методы лингвистических исследований. – М.: Наука, 1973.
Фрумкина Р.М. Статистические методы изучения лексики. – М.: Наука, 1964.
Черемисина М.И. Язык и его отражение в науке о языке. – Новосибирск: Новосиб.гос.ун-т, 2002.
Алимаа Хензиг—ооловна ХЕРЕЛ, Национал школа хөгжүдер институттуң улуг эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады. Журнал “Башкы”, 2021 ч.
