далганы өөредириниң чамдык айтырыглары
Адалга– синтаксис, пунктуация болгаш чугаа культуразының бир кол айтырыгларының бирээзи. Ол тыва дыл эртеминде барык шинчилеттинмээн. Адалганы өөредири бөдүүн домакты ханы билип алырынга дузалаар, өөреникчилерниң бижик демдектери салыр чаңчылдарының хевирлеттинеринге улуг идигни бээр.
Адалганы өөредири башкыларга база өөреникчилерге белен ышкаш боор. Херек кырында, практикадан алгаш көөрге, 5 дугаар класстың өөреникчилеринге «Чүве адының адалга болуру» деп теманы өөредирде, эге школага алган билиин хынап, беседа методу-биле «Адалга деп чүл, уруглар? Ол чүнү илередирил?» деп айтырыг салырга, уруглар «Адалга дээрге кижиниң ады-дыр» деп чугаалаарлар азы, чок болза, шуут билбес болур. Мындыг харыыны чүгле эге школаның өөреникчилери эвес, ортумак класстың өөреникчилеринден дыңнап болур.
Адалганы кижилер хүннүң-не аас чугаазында ажыглап турарын база ол чүгле хуу болгаш ниити аттар-биле эвес, «дириг эвес» чүве аттары-биле илереттинерин билиндирери эргежок чугула. 5 дугаар класска программа ёзугаар «Чүве адының адалга болуру» деп теманы өөредирде башкының кол сорулгазы – адалга деп чүл, ооң утказы, хуу болгаш ниити чүве аттары-биле илереттинери, бижик демдектерин шын салыры, аас чугаага ажыглап билири.
Колдуунда 5 дугаар класска уруглар ханы билигни алган турар ужурлуг. 7 класска өөреникчилер адалга дугайында 5 класска алган билиглерин түңнеп, системажыдып, делгереңгей адалга деп чүл дээрзин өөренирлер. 5 дугаар класска адалганы билиндирерде, беседа методун ажыглап, кичээлди чаа темадан эгелеп турар болзумза, «Экии, уруглар!» — деп мендилешкеним соонда, «Экии, уруглар! — деп силерниң-биле мендилештим. Мен кымнарның кичээнгейин хаара тудуп, чугааны кымнар дыңназын деп турар-дыр мен?» деп айтырыгны салырымга, уруглар: «Чугааны бис дыңнаар бис» деп харыылаарлар.
«Чугааны, уруглар, силер дыңнаар силер. Ынчангаш, уруглар деп сөс адалга-дыр. Бөгүн адалга деп чүл, ол чүнү илередирил, аас болгаш бижимел чугаага канчаар ажыглаарыл деп теманы өөренир бис» — деп, кичээлдиң сорулгазын дыңнадыр мен. Оон дүрүмнү номчудар. Чижектерден адалганы тыптырар. Адалганың ужур-дузазын, ону чугаавыста хүн-бүрүде ажыглап турарывысты сагындырар. Бис бир-ле кижиге чүве чугаалаарда, ыяап-ла ол кижиниң адын адаар болгай бис. Чугааны дыңнаар кижиниң адын адавайн баар болзувусса, ону кым дыңнаары билдинмес боор.
Эптиг-эвилең сөстер бооп чоруур адалгаларны: дуңмай, акый, угбай, кырган-авай, кырган-ачай дээн чижектиг өске танывазы кижиден кандыг-бир айтырыг азы дилег кылыр дээш ажыглаар болгай бис. Эвилең-ээлдек, хүндүлээчел чорук дээрге кижиниң ниити культуразының деңнелин көргүзер.
Адалга чүгле чугааны дыңнаар кижиниң хуу адын илередир эвес, ниити болгаш «дириг эвес» чүве аттарының адын илередир сөс база сөс каттыжыышкыны деп чүвени билиндирери чугула.
Дуңмай, мен сээң өөредилгеңге дузалажыр мен.
Улуг улустуң чугаазын дыңнап чор, оглум.
Бис сеңээ ынак бис, Кызыл!
Чечектел-ле, сайзырал-ла, төрээн Тывам!
Бижимел болгаш аас чугаага адалганы аңгылаарынче улуг кичээнгейни салыр. Аас чугаага адалганы кыйгырыг аянныг үн доктаашкыны-биле аңгылаар. Ол домакка тускай аян киирер, чугааны дыңнаар кижини кичээндирер.
Өөреникчилер адалгаларны кол сөс-биле болганчок будаар. Ол чорук уругларның адалгаларының болгаш кол сөстүң домакка кандыг хүлээлге күүседип чоруурун чедир билип албаанындан болуп турарын практика көргүзүп турар. Ындыг чазыгларны ажып эртер сорулга-биле, оларны болдурбазы-биле, адалганың болгаш кол сөстүң грамматиктиг демдектерин болгаш ролюн деңнеп көөр арганы ажыглаар. Өөреникчилерге медээ домактарын кежигүннер аайы-биле сайгартыр. Чижээ:
Уруглар спортчу маргылдаага эки киришкеннер.
Медээ домаан айтырыг домаанче өскертир:
Уруглар, спортчу маргылдаага эки кириштиңер бе?
Адалгаларны колдуунда айтырыг болгаш кыйгырыг домактарынга ажыглаарын чугаалаар.
Адалгаларны өөредип турар үеде өөредилге номунда берген мергежилерге немей мындыг мергежилгелер күүседири болур:
Адалгаларның домакка туружун өскертип бижиири.
Бердинген домактарда адалгаларны делгередири.
Медээ домактарын адалгалар киирип тургаш, айтырыг, кыйгырыг домактары кылдыр эде тургузары.
Делгереңгей эвес болгаш делгереңгей адалгалар домактың эгезинге,
иштинге, сөөлүнге чоруур кылдыр диалог туругузары. Сюжеттиг чурук ажыглааш, диалог тургузары. Диалог тургузарынга даяныр темаларны берип болур: «Өңнүктерниң ужурашканы», «Школа участогунга ажыл», «Чыыш эрттиреринге кижи бүрүзүнүң даалгазы». Темаларга диалог туругузарда медээ, айтырыг болгаш кыйгырыг домактарын ажыглаарын сүмелээр.
Сөзүглелден адалгаларны тыптырар, ушта бижидер онаалга берип
болур. Чижээ: 5 класска К.-Э.К. Кудажының «Кым эң ажыктыгыл?» деп тоолунда адалгаларны янзы-бүрү туруштарда турар кылдыр чижектерни ушта бижидер, бижик демдээн салганын тайылбырладыр база шын интонация-биле номчудар.
Схема ёзугаар домактар чогаадыры:
А, …
…, а, …
…, а
А! …
Үлелге материалдары: карточка, перфокарта-биле ажылдаары.
Шилилге диктантылар бижидери.
Адалгаларны, киирилде сөстерни, домактарны ажыглааш, чагаа бижиири.
Орус дыл кырында адалгаларлыг домактарны тыва дылче
очулдурар дээш оон-даа янзы-бүрү мергежилгелерни күүсеттирип болур.
Литература:
А.К. Ойдан-оол, Ш.Ч. Сат, Н.Д. Сувандии. Тыва дыл болгаш харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы. Өөредилге программалары. – Кызыл – 2008.
Д.А. Монгуш, А.К. Ойдан-оол. Методиктиг сүмелер. VI-VII класс. Тыва дыл ному-биле ажылдаар башкыларга дузаламчы. – Кызыл – 1992, 103 ар.
Ульяна СТАЛ-ООЛ, Кызылдың 9 дугаар Гимназиязының тыва дыл, чогаал башкызы. “Башкы” журналы, 2020 ч.
