Сорулгазы:
1. Ада – өгбелерниң бурун шагдан байырлап келгени улусчу ёзулалдарын уругларга билиндирип өөредири;
2. Улустуң аас – чогаал үндезиннериң сайзырадыры;
3. Хундүлээчел, биче сеткилдиг, дузааргак болурунга кижизидери.
Байырлаладың чорудуу.
Улуг өрээлди Шагаа байырлалынга дүгжүп турар кылдыр дерип каастаан. Фортепиано чанында будуктуг ыяш салгаш, адаанда даштар чыып каан. «Алдын Шагаа» деп ырының адаа-биле башкарыкчы биле башкы кирип келир.
Башкарыкчы: Шагдан тура дойлаарывыс
Шагаа хүнү унуп келди.
Дашкаар үнүп силгиленип,
Даштыг черге саңдан салып,
Сүттен чажып, отка өргүп,
Чүдүлгевис сагыылыңар!
Башкы: Амыр – менди чолукшпушаан,
Ак чем амзап, йөрээл салчыыл.
Алгы дөжеп, шанак мунуп,
Артыы дагдан чуңгулаалы.
Даалы, кажык, тевек ойнап,
Талалажып кагжыылыңар!
Аарыг – ажык халдавазын,
Айыыл – халап таварбазын!
Бурган башкы ыдыктап каан,
Буян – кежик бодаразын!
Бурун тыва ёзу – биле,
Мурнувуска сөгүржүүлү!
Байырлалды уругларның «Йөрээл» деп танцы-самы биле эгелээр.
Уруглар танцылап каапкаш, өрээлдиң ортузунга чартык ай ышкаш туруп аарга, арткан оолдар — урулар шупту залче кирип, олурар ада-иелери – биле мендилежип чолукшуур. Чолукшулга ёзулалының соонда шупту өрээлдиң ортузунга чыскаалып туруп алыр.
Башкарыкчы:
Харлыг кыштың адак айы төнгелекте,
Хамык чоннуң чыглып алгаш байырлаары.
Шагдан тура сагып келген байырлалывыс,
Шагаа келди, уткуңар-ла! Курай – курай!
Уруглар шүлүктер чугаалаар.
Ыры «Шагаа хуну келген»
(уруглар ырлап каапкаш сандайларга олуруп алырлар).
Башкарыкчы: Шаг чаагай болзун,
Шагаа элбекшилдиг болзун!
Башкы уругларга чаңгыстап чалама пөстер үлеп бээр. Уруглар холдарын тейлээн ышкаш тудуп алырлар. Башкы йөрээл чугаалаар тос – карак биле сүдүн чашпышаан.
Йөрээл: Өршээ хайыракан!
Эрги чылды үдеп,
Чаа чылды уткуп тур бис!
Чыл бажы келди,
Чылан бажы союлду,
Өөрзүрек, шудургу,
Эвилең-ээлдек улу чылы
Моорлап келди, курай – курай!
Дайын – чаа турбазын,
Бойдустуң айыыл – халавы чок болзун, өршээ!
Арат – чонум амыр – тайбың,
Аас – кежиктиг болзун, өршээ!
Аарыг – хамчык турбазын,
Аш – чут турбазын, оршээ!
Ак – көк дээр кезээде аяс турзун,
Алдын хүнүм улам чырык – чылыг болзун, өршээ!
Амыдырал улам хөгжүп, чечектелзин, өршээ!
Оран – чуртум сайзыразын,
Оглу – кызы көвей болзун, өршээ!
Чыл чаагай, чон кежиктиг болзун, өршээ!
Аастыг чувеге амзатпаадым,
Эринниг чүвеге дээртпедим,
Ак судум чажып чалбарып тур мен, өршээ!
Курай! Курай!
Шупту: Курай – курай!
Башкы йөрээлди чугаалап кааптарга, уруглар туруп келгеш чалама пөстерин залда тургузуп каан ыяштың будуктарынга баглаар. Оон шупту олуруп алырлар. Башкы уругларга Шагаа дугайында айтырыглар салыр.
Башкы: Шагаа деп чүл. уруглар?
Шагаа байырлалында кандыг адаан – мөөрейлиг оюннар ойнаар?
Аас – чогаалдың кандыг – кандыг хевирлерин билир силер?
Башкы: Ам ынчаарга, аас – чогаал мөөрейинге киржир бис бе, уруглар?
Уруглар шупту: Че –ве!
Уруглар 2 ангы бөлүкке чарлып, үлегер домак, дүрген чугаалажып, тывызыктажыр.
Башкы: Ооо, чараштарын! Өгбелерден дамчып келген аас – чогаалды утпайн сактып чоруур эр-хейлер-дир силер, уруглар!
Башкарыкчы: Тывызыктап, тоолдажып,
Дызырадыр танцыны теп.
Чаңчыл болган Шагаавысты,
Чаштар бистер уткуп тур бис!
Танцы «Аъдым»
Башкы: «Аскак-Кадай» деп оюнну ойнап каар бис бе, уруглар? Аскак-Кадай, 1 уруг авазы боор. Арткан уруглар соонга чыскаалып туруп алырлар.
Оюн «Аскак — Кадай» (хөглүг аялга салып каар).
Уруглар ойнап каапкаш сандайларга олуруп алырлар.
Башкы: Ам авалар, ачаларывысты бээр чалап алгаш «Ак ыяш» деп солун оюнну ойнап каар бис бе?
Оюн «Ак ыяш». Ада – иелер 2 аңгы бөлүкке чарлып алыр. 2 кылдыр тутунчуп алырлар. Оларның ортузундан 2 будун пөс-биле быжыдыр баглап каар. Холунга ак ыяш тутсуп каар. Башкы “че-че” дептерге-ле, халыыр. Сандайны долгангаш, бөлүүнге чедип келгеш дараазында ойнакчыларга ак ыяшты тутсуптар. Мурнай халып кээн бөлүктүң киржикчилери тиилээр.
Башкарыкчы: Чолукшужуп, ойнап – хөглеп,
Чонувустуң Шагаа – байыр найырынга
Сеткил сергек, омак – хөглуг кириштивис,
Сагыш – сеткил ак сүт дег арыг болзун!
Башкы: Ам дараазында ада – иелеривис кайы хире чечен – мерген эвес көрээлиңер. Мен үлегер домактың эгезин чугааларымга, силер төндүрер силер.
1. Октаргайның иези – хүн, ………… (кижиниң иези — чер)
2. Эки аъттыг бол, ………………. (эш – өөрлүг бол)
3. Эки аът орук часпас, ……………… (өдурек куш хөл часпас)
4. Ыштыг – даа бол өө эки, …………….. (ырак – даа бол эжи эки)
5. Бодун кижизидер дизе, ………….. (боданыр херек)
Уруглар шупту туруп келирлер. Башкы шанак тудуп алгаш кирип келгеш, уругларның мурнунга салып каар.
Башкы: Бо чүү – дүр, уруглар?
Уруглар: Шанак!
Башкы: Шанак – биле чүнү канчаар ийик бис?
Уруглар: Дагдан чуңгулаар!
Башкы: Дагга барып чуңгулап, ойнап – хөглээр бис бе, уруглар?
Уруглар: Че – ве!!!
Ыры «Чуңгууда»
Башкарыкчы: Кырган, чалыы, улуг – биче,
Ужур ындыг, чолукшуңар!
Энелерим, өгбелерим,
Эдек тутчуп чуңгулаңар!
Башкы: Эжик ажып моорлап келген улу чылын,
Ээ көрүп, ойнап – хөглеп уткуңар-ла!
Ак чолдуг ыдыктыг-ла Шагаавыста,
Аас-кежик аалыңарга доктаар болзун!
Шупту: Курай! Курай!
Уруглар четтинчип алгаш башкызы – биле өрээлден үне бээрлер. Байырлал төнген.
Чаа-Хол кожууннуң Чаа-Хол суурнуң “Чодураа” уруглар садының шыгжамырындан.
Чурукту интернеттен алган.