Саңның ыдыктыг утказы
Үе-дүптен тура тывалар бойдус-биле чолукшужар (амыр-менди солчур), аңаа хүндүткел илередип саң салыр чаңчылдыг. Саң салыр деп сүзүктү тыва чон кончуг харыысалгалыг деп көрүп чоруур. Саңны бир черге аржааннап азы аңнап, чер азы даг, тайга-сын дагаанда, кандыг-бир улуг үүле бүдүрерде, ол ышкаш Шагаа дүшкенде салыр. Саң салыры дээрге өгнүң эр ээзиниң бодунуң болгаш өг-бүлезиниң мурнундан бойдус-биле, тодаргайлаарга, Дээр Ада болгаш Ие Чер-биле чолукшулгазы база барык чажыт сымыраныг чугаазы болур.
Төөгүден алырга, тывалар Шагаада улуг-биче ийи саң салып келген. Улуг саңны эр кижи, бичезин кыс кижи салыр. Шагаа саңын колдуунда өг-бүле аайы-биле кыпсыр. Бир эвес ара-аразында эптиг-чөптүг болза, чамдыкта кожа аалдар азы чамдык таныш-көрүш улус бөлүктежип саң салып чораан.
Улуг саң. Улуг саңны аалдан хоорук черге салыр. Чүге дээрге Дээр-Деңгер эр кижини угундан «дөңге орар аңчы, төре баштаар чолдуг» кылдыр чаяаган, ынчангаш ооң ажыл-ижи чүгле аал коданы-биле кызыгаарлаттынмас. Эр кижиниң өг-бүлезиниң амыдыралы, эрге-ажыы, төре сайзыралынга киржилгези, чаш салгалының салым-хуузу ооң угаанындан болгаш ажыл-херээнден билдинер дээр. Улуг саңны эр кижи салыр деп билиишкинниң сүзүктүг утказы ол. Улуг саң салыр чер ук төөгүден доктаамал болур. Чаа черге көжүп келген болза, эки эптиг черни баш бурунгаар дөзевилээр. Саңны өг-бүлениң эр кижилериниң күсели азы төрел улустуң сагып чаңчыккан аайы-биле аал хаяазынга азы оон ырак (чоок) бедик дөң (даг,тайга) эдээнге (эктинге) салып турар. Саң салыр чер мал-маган, кижилер шоолуг баспас арыг чер болза улам эки. Саң салыр дески черни шилээш, аңаа калбак даштар салып алыр. Саңның узун-дооразы 50-60 см, хевири колдуунда конус хевирлиг болур. Тургузуп каан саңның аразынче баш бурунгаар арыг тос, артыш киир суп алыр. Дээжи киир салыр черлерни база демдеглеп алыр.
Биче саң. Биче саңны аалдың кыс ээзи өг эжииниң мурнунга салыр. Чүге дээрге кыс кижини бойдус өг-бүлезинге «хүн дег» чырыкты, чылыгны, ынакшылды сүзүктеп хайырлап чоруур кылдыр чаяаган. Кыс улустуң саңы өгнүң эжиинден биче-ле ырак (3-4 м) болур, хемчээлиниң аайы-биле бичежек болур. Саңның баарынга ак энчек салыр. Кыс улустуң саңынга чүгле артыш-биле саржаг каап кыпсыр. Ие кижи энчек кырынга олуруп алгаш, оран-делегей, аал-чурт ээлеринге үш катап тейлээр. Ооң соонда бичии ажы-төлү тейлээр.
От-чаяачыга Дээжи өргүүрүнүң ужурлары. Шагаа саңын салыр езулал тыва черге эртенги хүннүң херели аалдың коданынга дээй бээри-биле эгелеп турган. Саңның чаяачы одун өг-бүлениң ээзи хөгжүткеш, Шагаа чеминиң Дээжизин шымчыңнап өргүп эгелээр. От-чаяачының ээзинге чалбарыыр, четтиргенин, өөрүшкүзүн, дилээн илередир. Ону сагыжы, чугаазы, йөрээли-биле-даа илередип болур. Суук чемни (сүттү, шайны, араганы) отче саара кутпас, чүгле дамдызын өргүүр.
Бойдус-биле чолукшууру. От-чаяачыга чүдээн соонда, чаа чылдың адын адап, өөрүшкүнү илередип, чаа чылдың бир дугаар үнген хүнүнче углай сүт чажып, ону чалбарып уткуур. Дээр Ада, Чер Ие-биле «Шаг чаагай, шагаа чаагай!» деп чолукшужар, оларга чалбарыыр, мактал, йөрээл сөстерни хайырлаар. Оон ыңай бодунуң төрээн чер-чуртунуң ээлеринге, үргүлчү эртип-дүжүп, байлаан ажыглап турар арт-сынының, тайга-таскылының, хем-суунуң ээлериниң аттарын адап оларга чалбарыыр. Оран-делегей, оът-ыяш, чер-чурт ээлери-биле чолукшужарда, ол ышкаш буруузун миннирде азы олардан өршээл, кежик дилээрде, саң салган черден бичии хаажы черге чедип келгеш, эр кижи бөргүн ужулгаш база курун чежип, ону эктинге салып алгаш, ак энчек кырынга олуруп алыр.
Амгы үеде үндезин тыва саң салыр езулал тибет буддизмниң чамдык чүүлдери-биле дыка холужуп турар. Чижээ, оларга Шагаа хүнүн шактап, минуталап, харын-даа секундалап үндүр санаары; Шагаа уткууру дээрге Будданы болгаш буддизмниң камгалакчыларын ак чем-биле хүндүлээри; отче багай сагыжын, хирлиг пөс октаар дээн чижектиг дээш оон-даа өске чүүлдер хамааржып турар. Ынчап кээрде, кандыг чаңчылды азы езулалды сагыыры кижиниң бодунуң шилилгези бооп кээр-дир.
1-ги чурукта биче саң
2-ги чурукта улуг саң
