Бойдус-биле чолукшууру доозулган соонда, кижилер бот-боттары-биле «Шаг чаагай, шагаа чаагай!» деп амырап чолукшужар. Дээжи артыын төндүр чиггеш, саңны хүнгээр үш катап долгангаш, чанып чоруптар. Аалга эр кижилерни ие кижи бодунуң саңының чанынга уткуп алыр. Ада-ие улус энчек кырынга олуруп алгаш, 3 катап тейлээш, өөнче (бажынынче) кире бээр. Саң салган соонда, чаа хүн хөөреп кээрге, чолукшуур деп езулал эгелей бээр. Ол дээрге кижилерниң бот-боттарынга хүндүткел, аас-кежик илереткен байыр чедириишкини болур. Бот-боттарынга байыр чедиржирде, хар-назын, төрел-дөргүл барымдаалаар. Аныяк назылыг улус улуг улуска байыр чедирер. Өг-бүлеге болза, уруглары баштай ачазы, ооң соонда авазы, улуг акылары болгаш угбалары-биле чолукшужар. Төп Азияның көшкүн чоннары ашак-кадай улусту чаңгыс кижи деп көөр, ынчангаш олар чолукшушпас дээр.
Эге хүнде чолукшужар улус. Шагааның эге хүнүнде өг-бүле улус эң-не улуг назылыг өгбезинге (төрелинге) чедип, кадак тудуп чолукшуур, белек-селээн сунар, ооң йөрээл-сөзүн алыр. Өгбе кижиниң чурттап турар чериниң ырак-чоогун барымдаалавас, албан чедер. Дараазында ада-иезиниң аалынга чедер. Ылаңгыя эрги чылда төрүттүнген чаш төлүн оларга сүзүктедип алыр.
Ийиги хүнде чолукшужар улус. Шагааның ийиги хүнүнде аңгы өг-бүлелиг алышкы-халышкы, угбашкы-дуңмашкы улус ажы-төлүн эдерткеш, бот-боттары удур-дедир аалдажып чолукшужар, Шагаа чемин чооглажыр, маажым хөөрежир.
Өгбези, ада-иези, чоок төрелдери-биле чолукшужары кончуг ханы сүзүк. Бо сүзүк кижилерниң «амыдырал» деп билиишкинни үнелеп, ооң эки байдалы өг-бүле, төрел аймак бүрүзүнүң ара-аразында эп-чөптүг харылзаазындан, ак сагыжындан, арын-нүүрүнден, чүткүлүнден дөстелир деп угааганының илерээшкини болур. Ынчангаш бо сүзүктү Шагааның эң баштайгы хүннеринде ужуктап-сыптааш, доңнап турары ол.
Үшкү хүнде чолукшужар улус. Үш дугаар хүнде Шагаа байырлалы өг-бүле, төрел кызыгаарындан үнүп, кожа-хелбээ, өңнүк-тала улустарже тарап, бүгү чоннуң найырынче шилчиир. Бүгүдениң чолукшулгазының ыдык утказы үстүнде айытканы ышкаш болза-даа, оон делгемчип, чончу, ниитилелчи деп утка-шынарже кирер. Шагааның үш сүзүктүг хүнү эрткенде, албан черлериниң аныяктары эң улуг назылыг кижиге кадак сунуп, ооң-биле чолукшужар, йөрээлин, чагыын алыр. Оюн-тоглаа, мөөрейлер бүдүн ай дургузунда үргүлчүлээр.
Чолукшуурунуң чуруму. Чолукшуурда, бичии назылыг кижи холдарының адыштарын өрү көрүндүр, улуг кижи куду көрүндүр сунчур. Бо дээрге улуг кижиниң талазындан «бичии кижиге эки сеткил күзеп тур мен», бичии кижиниң талазындан «улуг кижиниң кежиин хүлээвишаан, кезээде дузалажып чорууйн» дээн уткалыг. Чолукшужуп турар улус куспакташпас, чүгле адыштарын азы билектерин дегзи аарак сөлежир. Бичии чаш уругларының бажының тейин улуг кижи чыттап болур.
Кадак сунуп чолукшуурда, ону ийи деңге сыккаш, аскын чолукшуп турар кижизинче көрүндүр сунар. Ол дээрге «аас-кежик силерде болзун!» дээни ол. Кадакты алгаш, дүргеш, хойлап алыр (тыва тоннуг болза) азы бедик хир чок черге, бирле болза, ийи эктинге салып алыр. Кадак сунары тускай езулал болганда, туруп кээп, тонун (костюмун) өөктээш, курун куржангаш хүлээп алыр. Өгбе кижи кадакты олура хүлээп ап болур.
Кадак азы белек бээрде ийи холдап сунар. Ону алырда база ындыг: ийи холдап алгаш, хаваанга үстүргеш, тускайлаан черге салып алыр.
Аныяк кижи чолукшуп тура, «Шаг чаагай!» дээрге, улуг кижи «Шагаа чаагай!» деп харыылаар. Шагаа үезинде таварышкан улус база-ла:
— Шаг чаагай!
— Шагаа чаагай! — деп, удур-дедир чолукшужар.
Национал школа хөгжүдер Институт белеткээн.
Чурукту интернеттен алган.
