2022 чылдың ноябрь 7-ден 9-ка чедир Кызыл хоорайның 9 дугаар гимназиязынга улусчу ужурлар башкыларынга өөредиглиг семинар болуп эрткен.
Семинарның сорулгазы болгаш утказының дугайында НШХИ өөредилгениң Этнокультурлуг болгаш реегионалдыг утказын хевирлээр лабораторияның эргелекчизи педаг. э. канд. Алевтина Шаалы кылган.
Кол сорулгазы: тыва чоннуң үндезин культуразын өөредилгениң утказынче киирериниң чугулазы. «Кол идеязы: делегейниң бүгү чоннары – өндүр улуг кижизидикчилер. Өндүр улуг кижизидикчилер – чончу» (Волков Г.Н.). База кижизидилгениң кол сүзүктерин тодаргайы-биле адап тургаш, Оларның ниити утказын айтып Алевтина Сугдеровна өөредигни чоруткан.
Ол ышкаш семинарга Шаалы А.С. академик Г.Н.Волковтуң 95 харлаанынга тураскааткан ооң амыдырал чуртталгазы, ажыл-агыйы, эртем ажыл-чорудулгазы дугайында, ол ышкаш академиктиң үндезилеп тургусканы улусчу педагогогиканы шинчилеп өөренир этнопедагогиканы, ооң хөгжүлдезиниң дугайын академиктиң ажылдарынга даянып тургаш, тайылбырлап бергени ажыктыг болган. Кол кичээнгейни үндезин өг-бүле сүзүктеринге доктааган, ол болза: өг-бүле боду кижиниң сүзүү, кижи –бойдустуң дээди чаяалгазы, төрээн дыл, күш-ажыл, культура, төрээн чер, бойдус, эртем-билиг, кадыкшылы – ыдыктыг сүзүктер болур деп чүүлдү дыңнакчыларга утказын тайылбырлап, чижектерге көргүскен.
Тыва Республиканың улустуң башкызы Валентина Дөмүр-оол 9 дугаар гимназияга этнопедагогтуг курлавыр тургузарының дугайында ажылдың идейлиг эгелекчизи, башкы кижиниң культуразын хевирлээринге доктаап, улусчу педагогиканың аргаларын кижизидилгеге ажыглаары-биле гимназияга 1995 чылдан бөгүнге чедир кылып чорудуп турар ажылдарын чугаалаан. Ылаңгыя өг-бүлениң, сарыг шажынның кижини сайзырадып хевирлээринге ачы-дузазын көргүскени ажыктыг болган.
Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчылары Светлана Шулуу-Маадыр, Анна Ооржак, Алевтина Шаалы «Өг-бүле педагогиказы: үндезин тыва кижизидилге» деп немелде өөредилге номунуң дугайында тайылбырлааннар. Өг-бүле, өгбелер, кады төрээн улус, кырган-ава, кырган-ача дугайында, тыва дылдың кижизидилгезинге ажыктыының дугайында, өгө-бүле байырлалдарының дугайында, чоннуң сагыыр ужурларының дугайында, ылаңгыя кадакты шын ажыглаарын мастер класстарынга башкыларга айтып, кандыг аргаларны кижизидилгеге тыва чон ажыглап чораанын чугаалап бергеннер.
Эң-не ажыктыг болган чүүл – улусчу ужурлар башкызы, «Кыстың бүдүжү» деп немелде өөредилге номунуң база бир автору Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы Монгуш Валентина Бегзиевнаның бодунуң дуржулгазын чугаалааны болур. Улусчу ужурларны школага башкылаарының эң-не чедимчелиг аргаларын айтып, тыва улустуң уруглар, оолдарны авазы, ачазының, өгбелерниң үлегеринге канчаар кижизидип чораанын билиндирген. Бодунуң дуржулгазының дугайында бижээни «Ак баштыгларның өөредии» номунуң аныяк салгалга ажыктыын илереткен. Бүгү-ле ажылдап чораан чылдарында уруглар кижизидилгезинге бердингенин бодунуң амыдыралында чижектер-биле дамчыдып бергени башыларны сонуургаткан.
Педагогика эртемннериниң кандидады «Улусчу ужурлар» кичээлдерин өөредилгениң утказынче киирериниң эгелекчизи, суртаалчызы, тарадыкчызы, шинчилекчизи 1-6 класстарга программалар болгаш өөредилге номчулга номунуң автору Галина Донгаковна Сундуйнуң эртемге даянган башкыларга сүмези кончуг ажыктыг болган: 1995 чылдан эгелеп бо кижизидилгениң утказынче шенелделиг киирген кичээлдерниң ажыктыын, салдарын ол үеден эгелээш бөгүнге чедир түңнелдиин чырыткан. Ол ажылга башыларның кайы хире чүткүлдүг, сагыш-сеткилинден бердинип ажылдаарын, үлегерлиг болурун демдеглээн. Амгы үеде ол программалар, номнарның чаарттынганын, дарый үндүрерин чугулалаан.
Шамбалыг школазының башкызы, шенелде ажылының дорт киржикчизи, ам-даа улусчу ужурларны школада 1 класстан 11 класска чедир башкылап чоруур дуржулгазы бедик башкы Дадар Донгаковна Мортуй-оол уругларның улусчу ужурлар кичээлинге чедип алган билиглерин канчаар хынаар аргаларын айтып чугаалап бергени семинарның киржикчилеринге пратиктиг дуза болганын айтыр апаар. Ылаңгыя оюнарның янзы-бүрү хевирлерин, мөөрейлер эрттирериниң чугулазын класс бүрүзүнге темалар бүрүзүнге тургузуп алганы башкының чогадыкчы чоруун өргүзүп турар. База бир республикада бир дугаар дуржулга – уругларның билиин экзамен кылдыр эрттирип турары?база ол үнелелдерниң аттестатче демдекти киир салып турары болур. Ол дуржулганы, республиканың школаларынга база шенелделиг байдалга ажыглаарын өөренип көөрү чугула деп дыңнакчылар түңнеп турар.
База башкыларны сонуургатканы чүүл – 9 дугаар гимназияга этнопедагогтуг курлавыр төвүге боттандырар программаларның календар-темалыг планнаашкынын турусканы биле таныштырып, ол төпке чоргузар кичээлдерни эрттиреринге методиктиг сүмелерни Монгуш Екатерина Даш-ооловна, Чудаан-оол Роза Кыргысовна эм оттар дугайында, чоннуң ажыглап турар тыва чаңчыларынга даянып, Тондар Уяна Базыр-Сатовна тыва хепти даараарын, каасталгаларны кылырын, практиктиг кезээнге тыва угулзаларны презентациялааннар.
Түңнел кылдыр блиц-турнирни семинарга эрттирген, ол дээрге башкыларның боттарының кичээлдерни канчаар эрттирип турарының дугайында. Башкылар школаларында кандыг хемчеглер эрттирип, кандыг аргаларны тыва чоннуң үндезин культуразын өөредирде ажыглап турарын, ылаңгыя тыва оюннарны уруглар-биле чоргузарын Бай-Хаак школазынга «Өг байырлалын» эрттирген чижээнге Оюн Өнермаа Өвеш-ооловнаның чугаалап бергени эки үнелелди алган.
Семинарның төнчүзүнде дыңнакчыларга сертификаттарны, шынзылгаларны тывыскан.
