Амгы бо үевисте чидиг айтырыгларның бирээзи апарган тыва дылды хумагалап арттырары дээн сорулга чүгле башкыларның эвес, а эртемденнерниң, чогаалчыларның, бүгү тыва чонувустуң база дүвүрели болу берген. Мооң-биле капсырлаштыр тыва чогаал башкылаашкыны база-ла бир деңге чидиг айтырыгларлыг апарган. Чогаадыкчы, чаартыкчы үзел-бодалдыг башкылар бот-тускайлаң шенелде ажылдарны чорудуп, программаларны чогаадып, уругларны төрээн дылынга, төрээн чогаалынга сонуургалдыг, шинчилекчи мергежилге чаңчыккан кижилер кылдыр өөредип-кижизидип турарлар.
Бөгүнгү ниитилелдиң хөгжүлдезинде кол угланыышкыннарның бирээзи – аныяк салгалды амыдыралда болган болуушкуннарны шын угаап-билип, аңаа чөптүг харыыны берип, бот-сайгарылгалыг, боду амы-хууда туружун тып алырынга белеткээри болур. Бо дээрге-ле Өөредилгениң федералдыг күрүне стандарттарының база бир негелдези. Амгы үениң өөредилге системазында чаартыкчы (инновациялыг) өөредилге программаларын ажыглаары чугула апарган. Ол программаларда өөреникчилерни бот-тускайлаң кижилер (индивидуальность) кылдыр көөр болгаш өөредилге үезинде уругларга чажындан тура чоок материалды ажыглап тургаш, оларның ниити сайзыралын бедидери көрдүнген болур.
Чаңгыс чер чурттуглары – чогаалчылар дугайында материалдарга даянган төрээн чогаал кичээлдери төрээн чериниң өгбелерден дамчып келген чаагай чаңчылдарын танып билип, кадагалап, дараазында салгалдарга дамчыдып, харын-даа амгы үениң негелдеринге дүүштүр хөгжүдери-биле эрткен болгаш амгы үени каттыштырып, келир үеже орукту ажыдар.
Тывада Өвүр кожууннуң Дус-Даг сумузу Тывада болгаш Бүгү-россияда база делегейниң өске чурттарында ады делгерээн чаңгыс чер чурттуглары чогаалчылары-биле алдаржаан. Ол дээрге Россияның чогаалчыларының аразында тыва чечен чогаалды көдүрген тыва литератураның эгелекчилери С.А. Сарыг-оол, В.Ш. Көк-оол болгаш салым-чаяанныг шүлүкчүлер В.С. Серен-оол, Н.Д. Серенот, Н.Ш. Куулар болгаш өскелер-даа болур. Чаңгыс чер чурттуглары чогаалчыларның болгаш оларның төрээн черинге ынаан, чоргааралын дамчыткан чогаалдарның дугайында материалдарга даянган төрээн чогаал кичээлдери Дус-Дагның аныяк-өскенин төрээн чуртунга бердинген, хамааты туружу быжыккан кижилер болурунга өөредип турар. Ол ышкаш бо кичээлдер сургуулдарның келир үеде этниктиг болгаш амы-хууда бот-туруш, бот-идепкейлиг болурунга идиг болур. Ук программа ортумак школага тыва чогаал кичээлдеринге немелде курс бооп бижиттинген. Ол ортумак школаның национал класстарынга тыва чогаал башкылаар кол программазынга немелде, тыва чечен чогаалдың литературлуг чурт-шинчилел эртеми бооп кирген.
Программаның кол сорулгазы – өөреникчилерни Өвүр черниң сураглыг тыва чогаалчыларының чогаадыкчы ажыл-ижи-биле таныштырары болур, база өөреникчилерниң Өвүрнүң ёзу-чаңчылдарының дугайында билиглерин делгемчидери, төрээн черинге ынаан күштелдирери, ооң эрткен болгаш келир үезинге ханы тудуш хан-төрел харылзаазын медереп билиндирери болур. Ол ышкаш ук курс өөреникчилерниң уран-чечен, чогаадыкчы көрүжүн ханыладыр; чогаалдың маадырларының сеткилин бодунуу ышкаш чоок хүлээп ап шыдаар кылдыр кижизидер; оларның чогаадыкчы фантазиязын сайзырадыр; оларны уран сөстү үнелеп билир езулуг номчукчулар кылдыр кижизидер болгаш уран-чечен номчулга, сайгарылга, краеведение шинчилелиниң үезинде оларның өөредилгеге идепкейин быжыглаар.
Бо сорулгаларны чедип алырда, дараазында ажылдарны боттандырары чугула: чырыдыышкын ажылы (төрээн чериниң төөгүзүн суртаалдаары; шүлүкчүлерниң, чогаалчыларның кайгамчык салым-хуузун ажыдып, төөгүп бээри), эстетиктиг ажыл (Өвүр черниң чогаалчыларының идейлиг, уран-чечен делегейин; уран-чүүлдүң кижилерге буянныг салдарын; мөңге күжүн өөреникчилерге ажыдары), лингво-коммуникативтиг (өөреникчилерниң бижимел чугаазын база аас-биле чугаалажып харылзажырын сайзырадыры), өөредилгениң ажылдары болгаш өске-даа.
Чогаалчының уран-чечен делегейин тода, көскү, чиге илередип; дыңнакчыларны, номчукчуларны ол делегейже киирип; оларга өөрүшкүнү шаңнап база чогаалчының хууда бот-бүдүжүнге улуг сонуургалды кыпсыры кончуг чугула; чүге дээрге чогаалчы кижи чүгле намдарындан, чурттап эрткен чуртталгазындан билдинер эвес, чүден артык ол чогаалдарынга ажыттынар. Ынчангаш чогаалды номчуп, ооң уран-чечен делегейинче кирип, ооң чүгле чүнүң дугайында тоожуп турарын эвес, а харын-даа канчаар чуруп көргүскенин эскерип, кандыг идеяларны чогаал көдүрүп турарынга өөредир ужурлуг бис. С.А. Сарыг-оолдуң, В.Ш. Көк-оолдуң, Д.О-С. Бегзиниң, Т. Кызыл-оолдуң, М.Б. Доржунуң, Э.Л. Донгактың, Н.Ш. Кууларның чогаалдарын өөредип тура, школа курузунуң төрээн чогаалдың ниити концепциязынга, ортумак школа программазынга даянып, ниити угланыышкын болдурары чугула.
4-5 класстарга Тываның литературлуг уран-чечен чаңчылдарының дугайында билиглерниң эге таваа салдынар. Бо кичээлдер уругларның төрээн черинге, ооң бойдузунга, төрээн дылының уран-чеченинге магадап, чоок көрүп, төрелзинип база ол ышкаш чоргаарланып өзеринге улуг салдарлыг болуру чугаажок. Улуг эвес хемчээлдиг лириктиг азы проза чогаалы-биле таныжылга өөреникчилерниң уран чогаадылгазынга (уран номчулга, шээжилээри, аас-биле чогаадыры, бодунуң өг-бүлезиниң болгаш ук-ызыгуурунуң дугайында төөгүп бээри), төрээн бойдузун чарашсынып көөрүнге идиг болур.
6-8 класстың өөреникчилери Өвүр чериниң чогаалчыларының чогаалдарын улуг сонуургал-биле номчуп, өөренген деңнели-биле литературлуг уран-чечен сайгарылганы кылып, класска бо чогаалдарның дугайында чугаа чорудуп; Өвүр чериниң дугайында одуругларны тыва литератураның классиктери С.А. Сарыг-оол, В.Ш. Көк-оолдуң чогаалдарындан танып тывар, боттарынга эң-не баштай ажыдар. Олар Тываның литературлуг картазы-биле баштайгы таныжылганы кылыр, эң-не баштай төрел-аймааның, өг-бүлезиниң ук-ызыгуур таблицазын тургузарының дугайында баштайгы билиглерни алыр. Ынчан олар ук-ызыгуур таблицазын төндүр долдуруп тургузары болдунмас; ук-ызыгуурнуң аңгы-аңгы адырлары төөгүнүң болгаш келир үениң төнчү чок угланыышкынында чаштынганын угаап билирлер; өөреникчилерниң боттарының бүгү Тыва-биле, чер кырында бүгү кижилер-биле, бүгү делегей-биле тудуш, бедик харыысалгалыг сеткилин оттурар. Өөрениринге шилиттинген чогаалдарны тема, жанр-хевириниң аайы-биле азы уран-чечен тургузуунуң дөмейлешкээ-биле бөлүктеп киирген.
Дөрткү класска бойдус чурумалының дугайында шүлүктер, аңчының ужуралдары (Бойдус болгаш кижи); бешки класска – солун сюжеттиг чогаалдар (Солун ужуралдар); алдыгы класска – төрээн чериниң, ооң төөгүзүнүң болгаш амгы үезиниң дугайында чогаалдар (Тыва черим); чедиги класска – тыва культурага иениң кайгамчык овур-хевирин ажыткан чогаалдар (Аваларга тураскааткан шүлүктер); сески класска – бойдус болгаш ынакшыл лириказы, М. Доржунуң новеллалары, аңчының чугаалары, оюн-баштак чугаалар, йөрээлдер, бичии тоожу (Төрээн Тывам шырайлары).
Ортумак школаның төрээн чогаал кичээлдеринге 5-8 класстарга С. Сарыг-оолдуң, В. Көк-оолдуң, Д. Бегзиниң, Т. Кызыл-оолдуң, М. Доржунуң, В. Серен-оолдуң, Э. Донгактың болгаш Н. Кууларның чогаалдарын өөредип тура, ниити программаның төрээн чогаал кичээлдеринге ышкаш, чечен чогаалдың теориязының, уран-чечен номчулганың культуразын бедидер кол-кол билиглерни быжыглаар. Ол болза ниити литературлуг билиишкиннер (овур-хевир, маадыр, сюжет) база тус черниң онзагайын ажыткан билиг сөстери (литературлуг уя, музей, архив) болур. Өөреникчиниң болгаш башкының янзы-бүрү хевирниң ажылдарын каттыштырган ажылдар-биле ук кичээлдерни эрттирер.
1. Өөредилгениң класска ажылы (янзы-бүрү хевирниң кичээлдери, ооң иштинде чугаа, литературлуг болгаш чурт-шинчилел талазы-биле викториналары, олимпиадалар, театр хевирлери; литературлуг картаны ажыглап тура, класстан үнмейн, Тываның девискээринге аян-чорук кылыры болгаш өске-даа).
2. Класска болгаш класстан дашкаар чогаадыкчы ажыл (литературлуг болгаш тус-черниң дугайында хана-солуннарны, альманахтарны үндүрери; литературлуг болгаш тус черниң онзагайын көргүскен кежээлерни, шиилерни, шүлүк кежээлерин эртирери; чогаалчылар-биле ужуражылгалар; хана-солуннарга, кожуун болгаш республика солуннарынга медээлерни болгаш чечен чүүлдерни белеткээри, илеткелдерни бижиири).
Бо кичээлдерни төрелдешкек өөредилге эртемнери-биле (төрээн чогаалдың кол курузу-биле, тыва дыл, орус дыл, тыва чаңчылдар, Тываныё төөгүзү-биле) холбаштырып чорудар. Сүмелээн чогаалдардан башкы аңаа эң чоок темаларны болгаш ажылдың хевирлерин шилип алыр. Башкының удуртулгазы-биле эрттирген өөредилге шактарын чогаадыкчы кежээлер-биле, суурнуң девискээринге тус черниң онзагай черлерин көргүскен экскурсия-биле, школаның литературлуг музейинге тус черниң онзагайын көргүскен материал чыыры-биле холбаар. Бо бүгү өөреникчилерниң билиг чедип алырының, төрээн чериниң төөгүзүнге изиг хамаарылгалыг болур кылдыр кижизидериниң, төөгүнү хүн-бүрүнүң амыдыралындан ажыдарының аргалары болур ужурлуг.
Школага тыва дыл болгаш чогаалды өөредириниң чаңгыс аай программазынга немелде киирилдени чогаадыкчы башкы 30 хире хуузунга тургузуп ап, ажылдап болур болгай. Ук программада албан шиңгээдир чогаалдарның даңзызында С.А. Сарыг-оолдуң дараазында чогаалдары кирген:
5 класска – «Оюннар» деп эге («Аңгыр-оолдуң тоожузундан»), «Экизин аа!», «Маадыр Чүргүй-оол» деп шүлүктери;
6 класска – «Ол-ла Маскажык» деп чечен чугаазы, «Күс», «Чаагай үе» деп шүлүктери;
7 класска – «Херээжен», «Алдан-маадыр» деп шүлүктери, «Соругга» деп чечен чугаазы;
8 класска – «Улуг-Хемим» деп шүлүглели.
Класстан дашкаар номчулга кичээлдерин 5 класска чылда 12 шак болза, ооң иштинде С.А. Сарыг-оолдуң чогаалдарынга 2 шак; 6 класска чылда 10 шак болза, С.А. Сарыг-оолдуң чогаалдарын өөредиринге 3 шак; 7 класска чылда 10 шак болза, С.А. Сарыг-оолдуң чогаалдарынга 1 шак; 8 класска чылда 8 шак болза, С.А. Сарыг-оолдуң чогаалдарынга 1 шак дээн ышкаш чижеглей тургузуп болур.
Түңнелинде, чогаадыкчы арга-дуржулганы тарадыры – башкы бүрүзүнүң бот-тускайлаң көрүжү, идеялары база методиктиг тывыштары болур. Тыва чогаал башкылаашкынында тускай удуртулга болур методиктиг ажылдар чогу, чогаалдар сайгарылгазының эвээжи болгаш делгереңгей эвези башкы бүрүзүнге бергедээшкиннерни таварыштырып турза-даа, чаа-чаа башкылаашкын технологияларын болдунар шаа-биле ажыглап, кандыг-ла бир онзагай дилээшкиннерни чорудуп турары дээрге-ле, тыва дыл болгаш чогаал башкыларының эң сонуургалдыг, үе-биле деңге базып, ажылынга бердингени ол. Кол ниити өөредилгени чедип алыр өөреникчилерниң белеткелинге негелделер чаартынып турар, аңаа дүүштүр уругларның литературлуг билиглерин хынаарының база үнелээриниң хевирлерин чаартып, стандарттың негелделеринге чагыртып ажылдаары – башкы бүрүзүнүң кол сорулгазы болур.
Уран Ыспан-ооловна ДОНГАК, Чөөн-Хемчик кожууннуӊ Чыраа-Бажы школазыныӊ тыва дыл болгаш чогаал башкызы. “Башкы” журналындан, 2021 ч.
