Бедик мөзү-шынарның үлегер-чижээ
Мөзү-шынарны хемчээр эге хемчег чок, ынчалза-даа ону деңнеп хемчээй бээр ужурга кижи бо-ла таваржыр. Биче сеткилдиг кижи дугайында чугаалаанымда: “Башкы ышкаш кижи-дир ийин, биче сеткилдиг” – деп барган турарымны бо-ла улус эскерер. Кижи бүрүзү бодун башкылаткан биче сеткилдиг башкыларны база бодай каапкан боор. Ынчалза-даа бо чараш шынарны бодунуң арны кылдыр тудуп чоруур башкыларга мөгейиг кылдыр маадырымның адын ам дээрезинде ажытпаайн.
Ол 1964 чылдың апрель 7-де Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы суурга төрүттүнген. Мугур-Аксы ортумак школазын дооскаш, Кызылда күрүнениң педагогика институдунуң филология факультединиң ол үеде сургуулдарның адаары-биле “калбак” мергежилдиг адырынче кирип алган. “Калбак” дээрге “орус дыл болгаш литература, тыва дыл болгаш литература башкызы” деп мергежил-дир ийин.
Тываның күрүне университединге 30 ажыг чыл дургузунда ажылдааш, 120 хире эртем болгаш өөредилге-методиктиг ажылдарның автору, “Тыва дыл” өөредилге номнарының эртем талазы-биле удуртукчузу, 10–11 класстарга Тыва дыл номунуң авторларының бирээзи бо башкы – доцент, филология эртемнериниң кандидады. Кым дээрзин тыва национал школаларда ажылдап чоруурлар билип каан боор. Ол дээрге негелделиг удуртукчу, шыңгыы дагдыныкчы болгаш биче сеткилдиг башкы Елена Мандан-ооловна Куулар-дыр.
КИЖИ БОЛУРУ ЧАЖЫНДАН…
Школачы чылдарында-ла ол өөредилгези эки, идепкейжи, хөй-ниитижи кижи. Школаның өөреникчилериниң комсомол эге организациязының секретары болуп, ол үелерден тура тура-соруктуг, чүткүлдүг турганын ооң чаңгыс классчызы Тываның билдингир журнализи, очулдурукчу А.М. Саая чаңгыс классчызының дугайында айтырарымга чугаалады.
“Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан” деп өгбелеривистиң чиге чугаалап чораанындан Елена Мандан-ооловнаның эмге-сескеге, арыг-шеверге, ажылды үе-шаанда кылырынга ынак чоруу өг-бүлезинге, школага хевирлеттингенин эскерип, ооң өг-бүлези кандыг турганын кижи чайгаар сонуургай бээр.“АДА ӨГБЕМ, САЛГАЛДАРЫМ…”
Ачазы Мандан-оол Опанович хөй чылдарда кожууннуң эмнелгезинге ажыл-агый эргелекчизи болуп ажылдаан. Номчуттунарынга ынак, шүлүк бижииринге сундулуг, бодунуң ада-өгбелериниң чурттап турган черлериниң аттарын чоок төрелдериниң төөгүзүн бижип каан кыдыраашты уруглары ам-даа шыгжап чоруур. “Чалгааравас хертектер кезээнге хамааржыр бис” – деп, уругларынга чагып чораанын сактып, ханыладыр айтырып албаанынга Елена Мандан-ооловна хомудап чоруур. Ачазының документилерин көрүп олурарга, демдектери шупту “5” болганын ол чоргаарланып чугаалаар.
Авазы Оюмаа Хомушкуевна (Чүлдүм-Сүрүң) Хертек бүгү назынында райбыткомбинатка даараныкчылап ажылдап чораан. Уран-шевер, холуг чемзиг кижи, ырлаарынга ынак, улуг акызы бот-тывынгыр композитор Чүлдүм-Сүрүң Базыр-оолдуң салдары турган чадавас, баянга база ойнаар. 2 кыстың болгаш 5 оолдуң үлегерлиг ада-иези чораанын мугур-аксыжылар сактып чугаалаар.
— Кыстарның улуу болганымда меңээ харыысалга улуг турган. Өг-бүлевиске тургустунган чурум, мээң амыдыралда туружум тып алырымга өмек-дөмек болганын медереп, ада-иемге мөгейип чоруур мен – деп, Елена Мандан-ооловна сактып чугаалаар. Башкы бир оол, бир кыстың эргелиг хүндүткелдиг авазы.
⚡“АМЫДЫРАЛЫМ КОКПАЗЫНЫҢ ИЗЕКЧИЗИ”
ССРЭ үезинде дээди өөредилге черлерин дооскан сургуулдарны кайнаар-даа ажылдап чорудуптары ол үениң суур черлерде уругларының орус дылды шиңгээдип алырынга дыка улуг салдарлыг болуп турганын Мугур-Аксыда башкы З.С. Хунан-Кара, Е.М. Кууларның чаңгыс классчызы, төрели демдеглеп чугаалап тура, бөгүнгү маадырывыстың школага тургаш-ла, орус дылга сундулуг апарганын демдегледи.
— Тыва дылга, башкы мергежилге сонуургалын Николай Шаравиевич Донгак башкы оттурган. Башкымның эртемин эки билирин дээди өөредилге черинге тургаш, эскерип, мынчага чедир сактып чоруур мен – деп, Е.Куулар бо-ла чугаалаар. “Башкызын ажып шыдаваан өөреникчиниң башкызы хоомай” деп орус улустуң чугаазы бар болгай. Елена Мандан-ооловнаның башкызы өөреникчизиниң эртем ады эдилеп чоруурунга чоргаарланыр-ла турган боор.
“Кызылда күрүнениң педагогика институдунга өөренип турган үемде филология эртемнериниң доктору, профессор Шулуу Чыргал-оолович Сат эртем оруунче мени эдерткен деп бодаар мен. Ол үеде студентилер 5 дугаар курсту доозуп тургаш, күрүне шылгалдалары дужаар турган, бөгүнгү хүнде ышкаш студент бүрүзү диплом ажылы биживес дээрим ол-дур ийин. 4, 5 дугаар курстарга хүндүлүг башкымның удуртулгазы- биле “Тыва маадырлыг тоолдарның дылының онзагайы” деп темага эртем ажылын чорудуп, Хакасияның күрүне университединге эртем-шинчилел конференциязынга илеткел кылганым сагыжымда арткан. Бо-ла темага доозукчу квалификастыг ажылды бижээш, төрээн дыл, чогаал шылгалдазын дужаавайн, эртем талазы-биле илеткел камгалааным ол үеде чаа чүүл болган” – деп, Елена Мандан-ооловна чугаалаар кижи.
⚡ЭКИ КЫЛГАН АЖЫЛ – ЭЛЕП ЧИТПЕС АЛДАР
Е.М. Кууларның киржилгези-биле Россияда күрүнениң эртем фондуларының эвээш эвес грантыларын: 2010–2011 чч. – «Лексика оленеводства у тюркоязычных племен Восточных Саян» (Н.Д. Сувандии-биле), 2015 ч. – «Этнолингвистические характеристики этнических тувинцев с. Цагаан-Нуур Монголии» (Н.Д. Сувандии, А.М. Соян-биле), 2016 ч. – «Языковая картина мира усинских тувинцев Красноярского края: традиция и современность» (Н.Д. Сувандии, А.М. Соян-биле) ойнап алган.
Ажылынга бердинип, сургуулдарынга үлегери-биле эртеминге шынчызын көргүзүп чорааны – ооң доостурган диплом камгалакчылары, харыылап турган бөлүүнүң сургуулдарының чедиишкининиң херечизи. Маңаа өөредилге адырында 20 чыл ажыг чедиишкинниг ажылдап чоруур сургуулдары: С.Э. Лопсан, М.Н. Ооржак, А.Т. Допчут, А.К. Ховалыг, К.-К.С. Тулуш, С.М. Доос, С.С. Саая, Р.А. Ооржак, А.Ш. Сундуй, Е.К. Хурлук, М.С. Ондарны болгаш өскелерни-даа адап болур.
Сургуулдарының элээн кажы ам ооң “командазында” национал школаның хөгжүлдезинге үлүүн: филология эртемнериниң кандидады А.Х. Херел, Э.О. Норбу, К.К. Конзай, Э.Н. Кол, В.В. Монгуш, Л.А. Ооржак, А.А. Монгуш, А.А. Саая, Ч.О. Хомушку, А.К. Салчак, Ч.Э. Монгуш, Б.Х. Күр база бо чүүлдүң автору киирип, эгин-кожа ажылдап чоруур. Чүгле удуртукчузу эвес, а эртем оруунче аныяктарны эдертип, оларга шилип алган мергежилиниң ханы чажыттарынче, эртемче орукту айтып берип чоруур.
Удуртукчу чүгле албан чериниң сорулгазын күүседиринче баштавас, чамдыкта ажылдакчыларының амы-хууда сүмелекчизи, үлегери, херек апарганда, шын шиитпир хүлээп алырынга айтып бээр баштыңчызы-даа болу бээр.
Елена Мандан-ооловнаның каш харлаарын маңаа бижиксевейн-дир мен. Чүге дээрге ол биске, сургуулдарынга, өөренип чораанывыс үелерде ышкаш чиңге шевергин мага-боттуг, шалыпкын, ынчалза-даа топтуг, биче сеткилдиг, ынчалза-даа негелделиг аныяк башкывыс болуп артпышаан.
⚡БАШКЫНЫҢ ТАЙЫЛБЫР СЛОВАРЫ
Төрээн чурт – ада-өгбелерниң чурттап чораан чери, бойдузу, чаңчылдары, дылы-дыр. Оларны тооп көрбес, кадагалавас болза, төрээн чуртун камгалавааны болур.
Харыысалга – кандыг өңнүг дипломнуунда эвес, а мергежилин эки билири, ону шынчы ажыглаары-дыр.
Демдек – ол кол эвес, ынчалза-даа ол дээш кызар апаар.
Хүндүткел азы хүндү- лел – кымны-даа хүндүлээр болза, ол бодун өрү тыртар апаар.
Үлегер – ол кезээде чүгле экизи эвес, уруглар багай үлегерни ожаавайн эдерип болур, ынчангаш бис, башкылар, 24 шак дургузунда, дыштаныр хүн дивейн, мергежиливис, шилип алган оруувус утпайн, эки үлегерни көргүзер дээш, амыдыраар-ажылдаар ужурлуг бис.
Башкы – ол чүгле мергежил эвес, ол амыдыралдың овуру-дур.
Багай демдек – ол демисежип өөрениринге тепкииш-тир.
Ёзулуг кижи – өскелерниң четпезин ажыглавас, кижилерниң эки талазын тук ышкаш бедидир көрүп, кыйгы кылып ап, аңаа деңнежип чурттап чоруур кижи-дир.
⚡ТҮҢНЕЛ СӨС ОРНУНГА
Мугур-Аксы школазының өөреникчизи Алдынай Хунан-Кара “Төрел бөлүүнүң ыяжын” эртем-практиктиг конференцияга таныштырып тургаш:
— Мээң чоргаара- лым – мээң төрел бөлүүм. Мен Өпей Барымзаевнаның салгалы мен. Эртемден Елена Мандан-ооловнаның, шүлүкчү Зоя Шөмбүловнаның чээни мен…” — деп чугаалап, шаңналдыг черни ап турганын кырган-авазы Зинаида Салчаковна сактыр.
Ол-дур, амыдыралы хилис барбаан, ооң адын чоргаарал-биле адап чорууру дээш кижи канчап холу быжыг ажылдавас деп. Ам-даа чедиишкиннерни, ам-даа бедиктерже, башкы.
Силерге кадыкшылды, өөрүшкүнү, аас-кежикти, чедиишкинни күзевишаан, кандыг-даа ие кижиниң күзеп чорууру өг-бүлеңерге, уруг-дарыыңарга кадыкшылды, амыр-тайбыңны күзедивис. Амыдыралда каалама орук чок, ынчангаш эртемче-даа, ажыл-агыйже-даа, кайнаар-даа орууңар каалама болзун, башкы.
Айлаңмаа ДАРЖАА.
«Шын» №26 2024 чылдың апрель 6