Тываның IX-ку Камбы-ламазы Гелек Нацык-Доржу үнүп олурар Тоолай чылының им-демдээниң дугайында тайылбырны берген:
Дөрт ногаан меңгилиг суг олуттуг каразымаар Тоолай чылы моорлап кел чыдар. 12 чылдың бир чартыы – эр шинчилиг, өскези – кыс шинчилиг болур. Үдеп турар чылывыс эр шинчилиг кара Пар чылы. Чаа чылда үнер Тоолай чылы – кыс шинчилиг. Эрткен чылга бодаарга, Тоолай чылы ниитизи-биле чымчак чыл болур. Чамдык черлерге чаъс чаар, өске черлерге кааңнап, хадып, шуурганнап болур.
Тоолай чылы 2023 чылда 12 шакче бодунуң дүжүлгезинче саадаптар. Ооң удур шагының аайы-биле Дагаа чылы 6 шакта саадап олурар. Үдеп турарывыс Пар чылдың удур шагында Мечи чылы турар. Ол чаа үнер чылда 7 шакче чыла бээр. Тоолай чылында Дагаа чылдыг кижилерниң оваарымчалыг, ажыл-херек үезинде кичээнгейлиг, эки шүгдүнүп чорууру чугула. Оон ыңай лама-башкылар-биле сүмележип, Дүнсүр ёзулалын чорудар. Ону чорударының аргалары янзы-бүрү болур. Чулалар дузазы-биле азы арбай далганы-биле дүрзүлер кылгаш, эдип болур.
Тоолай чылында доора турар туруштуг чылдар дээрге Күске биле Аът чылы. Күске чылы 3 шакче, Аът чылы 9 шакче саадаптар. Күске биле Аът чылдыг кижилер база оваарымчалыг болуру чугула. Башкылар дузазы-биле Шишид ёзулалын кылдырар. Ол база янзү-бүрү аргаларлыг болур. Эжеш шактарында, 4 биле 8 шакта, Хой биле Хаван чылдары саадап кээр. Хой биле Хаван чылдыглар Дүнсүм ёзулалын кылдырар. Кижиниң чылы киргенде, ол чыл кадыг апаар. Эжеш чылдар Хой биле Хаван чылдыг кижилерге Тоолай чылы эки. Ынчалза-даа серемчилелдиг болур херек.
Меңгизи кирип турар кижилер ону чардырар болза эки. 9 чыл болгаш-ла кижиниң меңгизи кирер болур. Меңги кирерге, шаптык, моондак көвүдээр. Ол ышкаш сан-чурагай аайы-биле кадыг чыл болур. 4 ногаан меңгилиг кижилер Тоолай чылында меңги эдилгезин кылдырар болур.
Улуг назылыг улус болгаш чаштарның оваарымчалыг болуру чугула. Эрге-дужаалдыг улуска Тоолай чылында бичии шириин болур байдалдар бар-даа болза, оларның шын шиитпирни үндүрүп чорууру чугула.
Ол ышкаш кижи кандыг-даа байдалда чырык үзел-бодалдыг болур херек. Богда бурган башкы сан чурагайның болгаш үүлениң хамаарылгазындан хостуг болганда, амылыг бүрүзүнге дузалаптар аргалыг болур. А бис сан-чурагай болгаш үүлениң хоойлузундан хамаарылгалыг чурттап чоруур бис. Чурагай аайы-биле кандыг-ла-бир багай салдар бар боор болза, ону эдип чазап алырының аргалары бар. Кижиниң чылы удур чылдарже кирип, меңгизи катчып турар болза, ону эдип болур.
Шагаага чедир арткан 1 ай Инек айы болур. Даштыкы болгаш иштики арыгланыышкынны чорудары чугула. Иштики арыгланыышкын дээрге келир чылдың сорулгаларын чедип алырынга шаптыктап турар багай үзел-бодалдарны узуткап, сагыш-сеткилге кара сагыш орнунга, чырык, чаагай бодалдыг болуру. Даштыкы арыгланыышкын дээрге оран-саваны, чер-девискээрни арыглап-аштаары болур.
Инек айының 29 чаазында, февральдың 19-туң хүнүнде, Сор ёзулалынга эртип турар чылдың бачыдын арыглаар. 30 чаазы февральдың 20 соонда, 21 хүнүнде Пар айы, Ак ай, үнүп келир. Ыдыктыг Ак айда улуг өгбелерге кадакты сунуп, чолукшууру кол чугула. Чаа үнүп келген чылда частырыг кылбазы-биле баш бурунгаар олардан арга-сүме айтырып, оларга ужуражып бараалгаары хүндүткелдиң демдээ.
Чаа үнүп олурар Тоолай чылын уткуштур каң кадыкшылды, чедиишкиннерни, бодап чоруур сорулгаларыңар ала-чайгаар боттаныр болзун.
“Шын” солун, Алиса ДОНГАК.
https://vk.com/shyn31081925?w=wall-201111625_15746