Сонет – шүлүк чогаалында эң-не нарын хевир болур. Сонет узун төөгүлүг. Ортаакы чүс чылдарда Сициялияга ол тывылган, XIII-кү чүс чылда Италияга бодунуң хөгжүлдезин алган. Ооң бирги хевири Джакомо да Лентинога хамааржыр. Итальян шүлүкчүлер Ф. Петрарка, Микеланджело, Дж. Бруно, Т. Тассо оларның сонеттери ук хевирниң үлегерлери болур. Оон бээр хөй-хөй чүс чылдар иштинде Европа чурттарынга хөгжүп чечектелгеш, орус литературага XVIII-ки чүс чылдан эгелеп бодунуң сайзыралын алган. Россияга сонет В.К. Тредиаковский, А.П. Сумароков оларның очулгалары-биле көстүп келген. Державин, Жуковский, Дельвиг олар баштайгы орус сонеттерни бижип чораан. «Орус шүлүктүң хүнү» Пушкин база сонет жанрынга бижигилээн. Орус литературага сонет жанрының «алдын үези» XX-ги чүс чыл болган.
А тыва шүлүк чогаалынга сонет жанры 1949 чылда көстүп келген. Ол болза Юрий Кюнзегештиң «Сагыжыңга кирип чор боор» деп сонеди болур. Шүлүкчүнүң баштайгы чыындызы «Ховунуң аялгаларында» ол парлаттынган. 1949 чыл – тыва чечен чогаалга сонет жанрының төрүттүнген чылы ол болур. 1957, 1958 чылдарда «Суузун харны каш арт ажыр сывыртааштың», «Циркке чордум», «Бичии капитан», «Хирээ ышкаш бизеңнерлиг», «Чедип келдиң» деп сонеттер көстүп келген. Оларны база Ю. Кюнзегеш бижээн. 1949 чылдан 1957 чылга чедир тыва шүлүк чогаалынга сонет жанры көзүлбээн, бижиттинмээн. Жанр талазы-биле нарын болгаш ол үеде чаа өзүп, сайзырап орган тыва литературага сонет теория талазы-биле билдинмес турган.
Тыва чечен чогаалга сонет жанры улуг хөгжүлдени XX-ги чүс чылдың ийиги талазындан эгелеп алган. Сонет биживейн турар шүлүкчүлер амгы тыва чечен чогаалда барык чок калган.
Ортумак школаларның тыва чогаал кичээлдеринге база сонет жанрын өөредип турар. Ону өөредириниң методиказында билдинмес чүүлдер туруп болгу дег болганындан бо ажылды башкыларга дузалал кылдыр бижээн.
Тыва чечен чогаал башкыларынга сонет жанрын өөредип турда, кол дузалал номнар «Тыва сонеттиң антологиязы» (2002), М. Кенин-Лопсаңның «Төлге» деп сонеттер ному (2011) болур.
Сонет жанрын өөредирде бир дугаарында сонет деп сөс-биле ажыл болур. «Сонет» деп сөс итальян сөс деп чүүлдү уругларга билиндирип, тайылбырлаар: «sonetto» деп сөс тыва дылда «ыыткыр», «эдип турар» деп утканы илередир. Ынчангаш сонет дээрге-ле шүлүк чогаалының 14 одуругдан тургустунган дыңзыг, сииреш уткалыг бир турум хевири болур.
«Эдип турар» дээрге-ле эткир, чараш болгаш ында кандыг-даа эскит чок, аңаа шаптыктай бээр артык-тудуу чүүл чок болурун тайылбырлааш, улаштыр сонет чүгле 14 одуругдан тургустунган болгаш катаптап турар одуруглар чок болур дээрзин башкы өөреникчилерге угаадыр.
Сонет нарын тургузуглуг, күштүг философчу көрүштүг чогаал болганындан литератураның теориязы-биле башкының чепсегленгенин негээр чогаал болур. Сонетти өөредип тура чаа сөстер-биле ажыл бир кол ажыл болур. Сонет, катрен, терцет дээрге өөреникчилерге чаа сөстер болур. Ону самбырага башкы бижип, тодарадылгаларны кичээлдиң чорудуунуң аайы-биле кылып тура, бүгү кичээл дургузунда ажыглап кээр.
Сонет чогаалын өөредиринде ооң бодунуң онзагай талалары бар. Бир дугаарында, сонет өске шүлүктерден аңгы тургузуглуг, ол дээрге сонеттиң тургузуунга негелделер болур дээрзин башкы тайылбырлаар:
14 одуругдан тургустунары;
аяннажылгазын шын сагыыры;
сөстер, одуруглар катаптаашкыны чок болуру.
Сонеттиң 14 одуруглары катреннер болгаш терцеттерге чарлыр. 2 катрен болгаш ийи терцет – сонеттиң кол кезектери болур. Катрен дээрге дөрт одуруг, терцет дээрге үш одуруг. Дөрттээн база үштээн одуруглар ханы уткалыг: 4 деп сан – материалдыг делегей символу, а 3 деп сан – хөөн-сеткил демдээ болуп турар.
Чижек кылдыр ажыглап болгу дег сонет:
Борзаң дошту хөртүктей хөөп,
Дүвүлүг хат Улуг-Хемниң
Дүмбей эриин чанагаштааш,
Боостаазы дунук улуур.
Караңгыда доштар шимчеп,
Ажынганзыг холуражыр.
Айны чайгаан хараалчалар
Каргыраалаан одуг чыдар.
Туруп могаан – уйгу, дышта
Кижилер дег, дөскел чок хем
Туман, шаңны тынып хонар.
Чывар, соокка шындалаткаш,
Килеңнээн хем чылыг частың
Чырыын дүжээш, өөрүп таалаар.
(Ю. Кюнзегеш. «Дүнеки сонет»).
Бо сонеттиң баштайгы ийи строфалары дөрт-дөрт одуруглардан – катреннерден, а сөөлгү ийи строфалары үштээн одуруглардан – терцеттерден тургустунган. Чогаал боду 14 одуруглардан тургустунган. Ынчангаш ол шүлүктүң турум хевири – сонет болур.
А делегей чогаалында чамдык сонеттер үш катреннерден болгаш чаңгыс ийи одуругдан тургустунган болур. Ол хевир Англияга баштай тыптып, хөгжүп келгени-биле сонеттиң англи хевири деп адап турар. Ону хөгжүткен шүлүкчү У. Шекспир болур. Ынчангаш «шекспирниң сонеди» деп база адаар.
Бодап чораан бодалдарым
Боттанган-даа, боттанмаан-даа,
Амазонка чедиксээним
Арттар ашпаан, хемнер кешпээн.
Ыраажылар аккыр өөнде
Ырым арткан – аялгам ол.
Тоолчулар кыштаа черде
Тоолум арткан – буяным ол.
Улуг-Хемниң терең чалгыын
Калчаа халыын кадырбазын.
Ужар куштар чалгыннарын
Кара мези кыргывазын.
Эрте бурун тыва дылым
Эм оът ышкаш артар болзун.
(М. Кенин-Лопсан. «Бодап чораан бодалдарым»).
Сонет тургузуунга ийи дугаар негелдени башкы өөреникчилерге тайылбырлаарда үстүнде чижек кылдыр бердинген Ю. Кюнзегештиң «Дүнеки сонединден» аяннажылганың схемазын ажыглап болур…
1-ги катрен – авва
2-ги катрен – авва
1-ги терцет — сдс
2-ги терцет — дсд
Шак бо сонет итальян сонет аяннажылгазынга бижиттинген дээрзин башкы тайылбырлаар. Сонет жанры аяннажылгазының аайы-биле үш кол хевирлиг болур дээрзин башкы өөреникчилерге улаштыр билиндирер.
итальян сонет: аяннажылгазы авва, авва, сдс, дсд азы авва, авва, сде, сде.
француз сонет: аяннажылгазы авва, авва, ссд, еед азы авва, авва, ссд, еде.
англи сонет: аяннажылгазы авав, авав, авав, сс азы аавв, аавв, аавв, сс.
Сонеттиң аяннажылгазын шүлүкчүлер боттарыныы-биле өскертип база болур. Бойдуста бүгү чүүл шимчеп, өскерлип турар болганда, ол база өскерлип болур. Ынчалза-даа сонеттиң 14 одуруу, катреннер болгаш терцеттер өскерилге чок артар ужурлуг. Чүге дээрге сонет шүлүк чогаалының турум хевири болур.
Сонеттерге, ооң катрен, терцеттеринге сөстер, одуруглар катаптаашкыны чок болурун башкы база чижек кылдыр алган сонеттеринге даянып тура, уругларга угаадыр. Чижээ:
Бойдус-биле хиним тудуш:
Адыш оюу кара хөрзүн,
Борбак дамды – арыг сугда,
Агаар, хүнде дазылдаш мен.
Аргалыг-ла чүве болза,
Бүгү чырык өртемчейни
Артып калыр салгалымга
Бүдүн олчаан сунуксаан мен.
Бажымга-даа сыңа албас
Бардам сеткил, аас этпейн,
Дек-ле шынын сөглеп көрейн:
Дээре-ле дээн шүлүк, ырым
Авам болган төрээн черни
Алдаржыдып чорза – чолум!
(Салчак Молдурга. «Бойдус-биле хиним тудуш»).
Үстүнде көргенивис бо чүүлдер сонеттиң тургузуунуң талазы-биле негелделер болур. Ону өөреникчи бүрүзү медереп билип алырга, сонет жанрын эки шиңгээдип биле бергени ол болур, база анаа шүлүк биле сонеттиң аразында ылгалды эскерип эгелээр.
Өөреникчилерге башкы ону билиндирип алган соонда, сонеттиң утказының талазы-биле негелделерни таныштырар. Ол болза:
сонеттиң кезек бүрүзүнүң утказының доостунганы;
тема, идеязының тодаргайы;
сонет шоочазының бары.
Сонет катреннерден, терцеттерден тургустунганын үстүнде чугаалаштывыс. Оларда сюжеттиң кезектери (дүүшкүн – хөгжүлде – кульминация – чештиниишкин – түңнел) хөгжүүр. Чижекке Артык Ховалыгның «Адышта тараа» деп сонединде сюжеттиң кезектериниң хөгжүлдезин тода көрүп болур:
Дүүшкүн:
Алдын-мөңгүн былаашканнар чаргылдашкан.
Ашак кижи дың-на чаңгыс үрезинни
Алыр мен дээн, өске чүү-даа херекчок дээн.
Арткан улус ону аажок шооткан дижир.
Болуушкуннарның хөгжүлдези болгаш эң-не чидигленип келген үези (кульминация) ийиги катренде илереттинген:
Аптарада байлаа долган баяттары
Арай деп-ле чуттуг кышты ажып-тырлар…
Ашак демги үрезинин – эртинезин
Аадаңнааш, кадакка ораап кадагалаан.
Чештиниишкин:
Ийи чарган үрезинни эжи-биле
Илииртээштиң, чымчак черге тарып кааннар.
Ийи адыш тарааны оон ажааганнар.
Түңнел:
Азарганчыг үрезинден дүжүт алгаш,
Адыжынга эргеледип саарган кижи
Аас-кежиин холда дыңзыг тудуп алган.
Бо сонетте чогаалчы «адыш ишти тараа – амыдырал үндезини болур» дээн идея-бодалын тодаргай илереткен.
Сонет бүрүзү, кандыг-даа чогаал ышкаш, бир-ле теманы база идеяны илереткен болур ужурлуг. Тыва шүлүкчүлерниң бижээн сонеттеринде – ава, ынакшыл, төрээн чер, төрээн дыл, бойдус – кол-кол темалар болуп турар.
Үстүнде көрген сонедивистиң ийиги терцединде сөөлгү «аас-кежиин холда дыңзыг тудуп алган» деп одуруг сонет шоочазы болур. Сонете кирип турар бодалды түңнеп турары ол. Сонет бүрүзүнге сонеттиң шоочазы черле турары сонеттиң бир улуг негелдези.
М. Кенин-Лопсаңның «Бодап чораан бодалдарым» деп сонединде сонет шоочазы база тода, чарт бердинген:
Эрте бурун тыва дылым
Эм оът ышкаш артар болзун.
Сонет шоочазы дээрге сонетте кирип турар бодалдың, болуушкуннуң түңнели болур деп тодарадылганы өөреникчилер башкының дузазы-биле кады кылып болурлар.
Сонет жанрын өөредип тура, делегей литературазы-биле болгаш орус литература-биле тыва чечен чогаалдың холбаазын тургузар. Бир-ле дугаарында Сицилияга, Италияга тыптып келгенин тайылбырлап тура, сонет жанрының хөгжүлдезинге улуг үлүүн киирген өндүр улуг шүлүкчү Ф. Петрарка дугайында уругларга таныштырар. Ону кылырда башкыга өөреникчилер-биле баш удур бот-тускайлаң ажыл эптиг. Сонет жанрын өөредир кичээлдиң мурнунда, башкы даянып болур шыырак өөреникчилерге дыңнадыглар кылыр онаалганы бергилеп каар. Дыңнадыгларның чижээ:
Өндүр улуг итальян шүлүкчү Ф. Петрарканың бот-намдары.
Ф. Петрарка тыва шүлүк чогаалында.
У. Шекспирниң ажыл-чорудулгазы.
У. Шекспирниң чогаалдарын тыва дылче очулдурганы.
Бирги дыңнадыг: «Өндүр улуг итальян шүлүкчү Ф. Петрарканың бот-намдары».
Франческо Петрарка 1304 чылдың июль 30-де төрүттүнген. Ачазы нотариус кижи чораан. Оглун бодунуң оруу-биле чорзун дээш юрист эртемге өөредип чораан. Петрарка Монпелье болгаш Болоньи хоорайларның университетеринге юрист факультеттерге өөренип чораан. Ынчалза-даа ачазының күзели-биле ол юрист болбаан. 1326 чылда ол сагыл четтирип, шажын ажылдакчызы апарган. 1330 чылда кардинал Джованни Колоннага бараан болу берген. 1332-1333 чылдарда ооң-биле кады Франция, Фландрия, Германияны эргий кезип каапкан. 1334 чылда мурнуу Францияга чурттап турган. 1337 чылдан эгелеп мурнуу Францияның Фоклюзе хоорайга тургаш, 4 чыл иштинде хөй-хөй шүлүглелдерни, «Канцоньера» деп сонеттер чыындызын бижээн. 1341 чылда Петраркону Капитолийге лавр бүрүзүнден аргаан венокту бажынга кедирген. Ону бүгү Италияның чечен чогаалының хааны дээни ол. Ооң ат-алдары ол үеде чүгле Италияга эвес, чоок-кавы чурттарже тарай берген.
Франческо Петрарконуң талантызы хөй талалыг кижи чораан: шүлүчү, чогаалчы, философ. Ооң хуу библиотеказы аажок байлак. Эрте-бурунгу чогаалдар, номнар арбын. Библиотеказын Флорентий библиотекага белекке бериптер деп чагаан. А чамдыызын Венецияның библиотеказынга берген, ынчангаш ооң номнары «Сан-Марко» деп венециан библиотеканың үндезинин салган.
Петрарка бодунуң чогаалдарын латын дылга бижип чораан. Лирика, сатира, проза жанрларынга ажылдап чораан. Бодунуң бот-намдарын «Салгалдарга чагаа» деп чогаалында бижээн. Петраркануң «Канцоньера» деп чыыдызы улуг чедиишкинниг болган. Ону тыва дылче очулдурарга «Ырлар ному» дээн. Ол ном 1368 чылда чырыкче үнген. Ында 366 шүлүк бар, а оларның 317-зи сонеттер. Сонеттери чаңгыс кадынга – Лаурага тураскааттынган. Бо сонеттер баштайгы сонеттер болур болгаш делегейге сонет жанрының хөгжүүрүнге үндезин болган.
Улуг итальян шүлүкчү Франческо Петрарка 1374 чылдың июль 18-де Венецияның Аркуа суурга өлген. Бижиттинип олура чок апарган. Ооң холунга бижиттинип олурган куш чүү хевээр болган.
Ийиги дыңнадыг: Ф. Петрарка тыва шүлүк чогаалында.
Тыва шүлүкчү Артур Хертек бодунуң бир шүлүүнде өндүр улуг итальян шүлүкчү Франческо Петрарканы улуу-биле үнелеп, бир шүлүүнде айыткан.
Мен-даа күжүр ынакшылды чогаалдарга
Петрарка дег ыдыкшыдып шыдавас мен.
Ынчалза-даа дириг чораан назынымда
Ынакшылым ооңуундан туда калбаан.
Ол дег ышкаш, мен-даа база ынакшыл дээш,
Ондап-остап, ыглап, хүннеп келбедим бе.
Ол дег ышкаш, сылдыстарлыг дүнелерде
Овуруңну кудай дээрден тыппадым бе.
Алдар-хүндү Петраркану бүргээн-даа бол,
Алыс барып ынакшылын тыппайн барган,
А мен күжүр адыш оюу Тыва черден
Анай-карам салым-чолун дагып алдым.
Бо шүлүк ынакшыл темазынга бижиттинген. Ынакшылды Петрарка ыдыкшыдып, бедик чараш сеткил-биле бодунуң сонеттеринге бижээнин тыва шүлүкчү демдеглеп турар. Петрарканың Лаура деп кадынга ынакшылын илереткен сонеттери ооң «Ырылар ному» деп чыындызында кирген. Петрарка бүгү чуртталгазында Лаура кадынга ыакшылын илереткен сонеттер бижип чораан. Ынчалза-даа ол ынакшылын тыппайн барган. Ол дугайында тыва шүлүкчү Артур Хертек бодунуң сонединде база айыткан. Лаура кадын эрте-ле чок апарган. А Петрарка чуртталгазының төнчүзүнге чедир ынакшылын бижип чораан. Бо шүлүк – Петрарканы үнелеп, хүндүлеп турары ол болур.
Үшкү дыңнадыг: У. Шекспирниң ажыл-чорудулгазы.
Уильям Шекспир 1564 чылдың апрель 23-де Стрэтфорд хоорайга Джон Шекспир болгаш Мэри оларның өг-бүлезинге үш дугаар төлү болуп төрүттүнген. Ада-өгбелери хөй-хөй чүс чылдарда тараа тарып, эки хөреңгилиг болуп чурттап чорааннар. Шекспирниң ачазы Джон Шекспир Стрэтфорд хоорайга көжүп келген. Баштайгы чылдарында ол хоорайның чагыргазынга ажылдап чорааш, оон чоорту ол хоозураан. Ооң уржуундан өөредилге төлээр хөреңги чок апарган болгаш У. Шекспир школа дооспайн барган. Ол үеде шии артизи болуксаар күзели-биле Лондон хоорайже чорупкаш, бир бөлүкке барып кирип алган. Ынчангы үеде Лондонга бирги театр 1576 чылда туттунган. Ооң соон дарый өске театрлар көстүп келгилээн. 1592-1594 чылдарда Лондоннуң театрлары шуптузу хагдынган турган. Чуртка улуг бужар-думаа эпидемиязы чоруп турган. Ол чылдар эртерге, Шекспир чаа бир бөлүкке каттыжа берген, ол бөлүк-биле бүгү Англияга шии көргүзүп, чер кезип амыдырап чораан. 1603 чылга чедир Шекспир боду хуу театрлыг, хөреңгитен кижи апарган.
Шекспир хөй шиилерни бижээн. Оларның эң-не билдингирлери: «Ромео биле Джульетта», «Чайгы дүне дүш», «Венециан садыгжы», «Лир хаан», «Кышкы тоол»… дээш оон-даа өске.
Англии сонет XVI вектиң 30-40 чылдарында тургустунган. Итальян сонеттен ооң ылгалы – үш катренден болгаш чаңгыс ийи одуругдан тургустунган. У. Шекспир бодунуң бижээн сонеттериниң номун чырыкче үндүрген. Ол номда 154 сонет кирген. 1-126 дугаарлыг сонеттери – бир чоок өңнүүнге тураскааттынган, а 127-154 дугаарлыг сонеттери – бир кадынга тураскааттынган. Ооң сонеттерин солун, номчуштуг болганындан чон хөй номчуп турган. Ынчангаш У. Шекспир англи литературага сонет жанрын үндезилевээн-даа болза, үш катрен болгаш чаңгыс ийи одуругдан тургустунган сонетти «шекспирниң сонеди» деп адаар.
Шекспир 1613 чылдан эгелеп чүнү-даа биживээн, ол бодунуң төрээн хоорайы Стрэтфорд хоорайга катап чедип келген. Үш чыл болганда, 1616 чылдың апрель 23-де мөчээн.
Дөрткү дыңнадыг: У. Шекспирниң чогаалдарын тыва дылче очулдурганы.
Тыва дылче эң-не хөйү-биле очулдуртунган чогаалчыларның бирээзи У. Шекспир болур.
«Ромео биле Джульетта» деп трагедиязы тыва дылче эң баштай очулдуртунган чогаалы ол болур. Ону шүлүкчү Сергей Пюрбю очулдурган. Тыва сценага «Ромео биле Джульетта» деп трагедиязын бир-ле дугаарында 1972 чылда режиссер Сиин-оол Оюн салган. Ромеонуң ролюн Хертек Ширин-оол, Джульеттаның – Ирина Лопсан ойнаан. У. Шекспирниң сонеттери база тыва дылче очулдуртунган. Салчак Молдурга, Куулар Черлиг-оол чогаалчылар У. Шекспирниң сонеттерин хөйү-биле очулдурганнар.
Уильям дээр ат эдилээним анаа эвес,
Уктаар болза, Күзел, Сорук, Чүткүл дээн-дир.
Эңме-тикчок күзелиңге мени база
Эжеп ал деп ээрежийн, чанныйн, тейлээйн.
Савазыраан күзелиңниң кавызынга
Чаңгыс-ла мен сыңа бээр чер таанда чок бе?
Чүткүлүмге эвилең-не болур болза,
Чүге оортан харыы эреп болбас деп мен?
Дажып, чалгаан, долу суглуг далайга-даа,
Дамды дуза – чаъстың улуу турары дег,
Санап четпес күзелдериң аразынга
Чаңгыс мени кызып алыр черден тып көр.
Сайлыкмаа Салчаковна Комбу, филология эртемнериниң кандидады. “Башкы” журналы, 2020 ч.
