«Өөредилгениң этнокультурлуг утказының кол угланыышкыннары» деп темага башкының болгаш дагдыныкчының чылынга тураскааткан этнопедагогиктиг номчулгалар (дараазында – Номчулгалар) Кызыл хоорайның 9 дугаар гимназиязының Республиканың этнопедагогиктиг курлавыр төвүнүң методистери Тыва Республиканың улустуң башкызы В.Ө. Дөмүр-ооолдуң 80 харлаан юбилейинге, Тыва Республиканың өөредилгезиниңаладрлыг ажылдакчылары А.К. Ооржактың, С.Ч. Шулуу-Маадырның 75 харлаан юбилейлеринге тураскааткан.
Кол сорулгазы: муниципалдыг ортумак өөредилге албан чери Кызыл хоорайның 9 дугаар гимназиязының болгаш республиканың «Улусчу ужурлар» башкыларының этнопедагоктуг мурнакчы дуржулгазын нептередири, өөредилгениң этнокультурлуг утказының кол угланыышкыннарын сайгарып, кижизидилгеге чаа өөредилге технологияларын ажыглаарының арга-методтарын байлакшыдары.
Номчулгаларның ажылынга Тыва Республикада уругларның эргелерин камгалаары-биле бүрүн эргелиг төлээ Товуу Сайзана Сергеевна эртемнериниң кандидады, Уполномоченный по правам ребенка в Республике Тыва, Тыва Республиканың өөредилге сайыдының оралакчызы Монгуш Владимир Маадырович, Кызыл хоорайның өөредилгениң муниципалдыг эргелелиниң начальниги Лариса Шангыровна Монгуш, республиканың кожуунарындан 84 башкылар киришкен.
Номчулгаларга дагдыныкчы башкылар В.Ө. Дөмүр-оолдуң, А.К. Ооржактың, С.Ч. Шулуу-Маадырның байлак дуржулгазын, оларның гимназияга тыва улустуң үндезин кижизидилгезин өөредилгениң утказынче киирериниң талазы-биле удуртулганы үениң чугула шиитпирлээр кижизидилге айтырыгларынга дүүштүр канчаар чедингир болгаш түнелдиг чорударын чугаалашкан.
9 дугаар гимназияның Улусчу ужурлар төвүнүң 30 чылдар иштинде өөреникчилерге тыва чоннуң уруглар кижизидлгезинге бурунгаар депшилгелиг үзел-бодалдарын, дуржулгазын амыдыралга боттандырарынга Тываның эртемденнерин, театр, уран-чүүлдүң шылгараңгай ажылдакчыларын, башкыларын демнештирип ажылдаарының оруктарын, эртем-шинчилел ажылын башкарарын, методиктиг ажылды, программа, номнарны, немелде өөредилгениң шугумун канчаар ажылдап тургузарын чыылган башкыларга дамчыдып, боттарының башкы ажылынга чогаадыкчы ажыглаарын мурнакчы дагдыныкчы башкылар сүмелээн. Ол бүгүнүң дугайында гимназияның төөгүзүнүң альбомнарын, башкыларның методиктиг үүжезиниң делгелгези херечилээн.
Эң-не кол чүүл: кижизидилге ажылын төрээн тыва дылынга чорудары кижизидилгениң түңнелдиин чедип алырының кол аргазы деп демдеглээни чугула болган.
Ылаңгыя, гимназияның ортумак өөредилгениң болгаш немелде өөредилгениң башкылары программаларының ботандырыышкынын көргүзүг кичээлдеринге – мастер класстарга, чогаадыкчы, шинчилел ажылдарынга, янзы-бүрү төлевилелдерге, фестиваль-конкурстарга киришкен түңнелдеринге доктаап тургаш, чорутканы киржикчилерни сонуургаткан.
Ынчангаш, Тыва Республиканың өөредилге шугумунда өөредилгениң этнокультурлуг утказын хандырарып, сайзырадыр талазы-биле мурнакчы дуржулга Кызыл хоорайның 9 дугаар гимназиязыда болгаш республиканың школаларында барын болгаш оларны нептередириниң бүгү байдалдары тургустунганын чыылган киржикчилер демдеглээш, дараазында ам-даа чедир шиитпилеттинмейин турар айтырыгларны демдеглээн:
- школаларда улусчу ужурлар кичээлдерин 1 класстан 9 класска чедир дески эвес чорудуп турарының илерээни тус черлерниң өөредилге албан черлериниң удуртукчуларының кижизидилге ажылынче кошкак кичээнгейни салып турары;
- улусчу ужурлар кичээлдеринге ажыглаар номнарның чедишпези;
- ада-иелер, башкылар болгаш өөреникчилерниң аразында сырый харылзаазын, оолдар, уругларны аңгы кижизидериниң арга-методтарын демнежилге ажылында чедир ажыглавайын турары;
- үлегерлиг өг-бүлелерниң, тус черлерде дөргүл-төрел аймак улустуң мурнакчы дуржулгазын кижизидилгеде тооп көрбейин турары;
- 8-9 класстарга тыва чоннуң өг-бүлеге үндезин кижизидилгезиниң дуржулгазын өөредилгениң утказынче киирериниң айтырыгларын долузу-биле шиитпирлевейин турары илерээн.
Номчулгаларның түңнелдерин үндүрүп тура, ооң киржикчилери дараазында хемчеглерни дарый шиитпирлээрин сүмелээн:
- Тыва Республиканың ортумак школаларынга Кызыл хоорайның 9 дугаар гимназиязынга 30 чылдарның дургузунда тыва чоннуң улусчу кижизидилгезиниң сүзуктүг дуржулгазын өөредилгениң утказынче чедиишкинниг кииргениниң түңнелин чугулалап демдеглээш, чогаадыкчы коллективтиң дуржулгазын, эртем-методиктиг аргаларын, курлавырын болгаш ажылдарын республиканың школаларынга, ада-иелерге, ниитилелге, «Башкы» журналынга, республиканың массалыг чепсектеринге, социал четкилерге, гимназияның сайтызынга нептередир;
- Тыва Республиканың өөредилге яамызының «Улусчу кижизидикчи» – «Народный воспитатель» деп хүндүлүг атты тургузарының айтырыын өөренип көөр;
- «Улусчу ужурлар» 1-6 кл., «Кыстың бүдүжү» «Эр чол» 7 кл., «Өг-бүле педагогиказы» 8-9 кл. кижизидилге номнарын парлап үндүрериниң талазы-биле дарый хемчеглерни алыр;
- дагдыныкчы болгаш мурнакчы дуржулгалыг башкыларга телевидение, радиога тускай темалыг дамчыдылгаларны тускай студия хевиринге эде тургускан программалар болгаш номнарның темаларынга дүүштүр чорударының айтырыгларын шиитпирлээр;
- медиа-технологияларны идепкелии-биле сайзырадыр сорулга-биле «Улусчу ужурлар» 1-6 кл., «Кыстың бүдүжү» «Эр чол» 7 кл., «Өг-бүле педагогиказы» 8-9 кл. номнарынга улусчу ужурлар башкыларның аразынга «Тергиин медиа-кичээл» деп конкурсту 2023-2024 өөредилге чылында эртирер;
- Кожуун бүрүзүнге Кызыл хоорайның 9 дугаар гимназиязының Этнопедагогиктиг курлавыр төвүнүң ажылдап кылганы дараазында
12 тускайлаттынган угланыышкыннарлыг немелде өөредилге программаларын шенелдеге хынаары, нептередири болгаш оларны республиканың ортумак болгаш ортумак профессионал өөредилге черлеринге боттандырарынга өөредилге-методиктиг деткимчени чедирери.
1) Өг-бүле педагогиказы: үндезин тыва кижизидилге) (Семейная педагогика: традиционное воспитание тувинского народа
2) Өгбе өөредии (Заветы предков)
3) Сарыг шажынның өөредиинге үндезилээн бодун шын алдынарының ёзу-чуруму (Правила поведения на основе учений буддизма)
4) Бөдей өгнүң өңнүктери (Друзья тувинской юрты)
5) Литературлуг чурт-шинчилели (Литературное краеведение)
6) Эне чеми (Технология приготовления тувинских национальных блюд)
7) Бүдүн делегей – театр (Весь мир – театр)
8) Тыва чогаал арыннары: улустуң чаңчылдары болгаш ёзулалдары
(Страницы тувинской литературы: традиции и обычаи народа)
9) Тыва национал эт херекселдер болгаш хепти пөстен даараарының технологиязы (технология пошива тувинского национального костюма)
10) Хөөмейлеп өөредири (Обучение хоомею)
11) Чонар-даш уран чүүлү. Даш чонарының технологиязы (Искусство и технология резьбы из агальматолита)
12) Тываның эм оъттары: амыдыралга ажыглаары (Мир лекарственных растений Тувы: использование в жизни).
Программаларны боттандырары-биле Тыва Республиканың улустуң башкылары, дагдыныкчылар Домур-оол В.О., Чудан-оол Р.К., Тыва Республианың өөредилгезиниң алдарлыг башкылары Ооржак А.К., Шулуу-Маадыр С.Ч., төптү дуржулгалыг башкы Монгуш Е.Д. аныяк башкыларны боттарының үлегеринге мергежип ажылдаарынга деткимчени чедирип турар.
