1992 чылдың февраль 15-те Кызылдың 9 дугаар школазының директору Валентина Өдүрековна Дөмүр-оолдуң ат салганы 101 дугаар дужаалы Улусчу педагогиканың республикага сайзыраарынга ужур-дузалыг болган дизе, частырыг болбас.. Ук дужаал езугаар школага төрээн чериниң төөгүзүн, ада-өгбелериниң чаагай ёзучаңчылдарын өөредир ажылдарны чорудар Улусчу ужур-чаңчылдар төвүн – Өг-музейни тургускан. Өг-музейниң ээзи, Чөвүлелдиң башкарыкчызы кылдыр Светлана Чоодуевна Шулуу-Маадыр, эртем-методиктиг чөвүлелинге Орланмай Донгак (танцы), Анатолий Шаалы (ыры-хөгжүм), Василий Донгак (хөгжүм үделгези), Арина Аранчал (национал хөгжүм), Алексей Төгүс (ус-шевер) оларны томуйлаан. Улусчу ужур-чаңчылдар төвүнүң сорулгалары: ада-өгбезиниң, ук-ызыгуурунуң төөгүзү, оларның ёзу-чаңчылдарының дугайында өөретпишаан, үндезин чонувустуң мөзү-бүдүжүн сиңирген салгалды хевирлээр; сургуулдарга долгандыр турар хүрээлелдиң баксыраанын билиндирбишаан, тыва чонувустуң бойдуска хумагалыг хамаарылгазын көргүскен езулалдарын өөредип, бойдуска ынакшылды, ону улам байлакшыдып сайзырадырынга, чөп ажыглаарынга өөредир. Улусчу педагогиканың шенелде программазын амыдырал кырынга ажыглаарынга школаның бөлүк башкылары: Валентина Одурековна Дөмүр-оол, Хурең Бораевна Ооржак, Зоя Даргытпаевна Монгуш, Анна Кыдат-ооловна Ооржак, Лидия Кыргысовна Бүдүп, Нина Дуган-ооловна Ховалыг, Мария Донгаковна Самбуу, Өлзей Монгеевна Монгуш, Зинаида Шожуевна Надыл дээш оон-даа өскелер идепкейлиг киришкеннер.
Чоннуң чаагай чаңчылдарын школачыларга өөредип турарывысты ада-иелер доктаамал деткип келгеннер. Бо төп 2 чыл ажыг ажылдап бар чорда, 1995 чылда ТР-ниң Башкылар билии бедидер институду «Улусчу педагогика» чижек программаның шенелде үндүрүлгезин парлаткан. Ук программаның эртем талазы-биле редактору, педагогика эртемнериниң кандидады Г.Д.Сундуй: «Улусчу педагогиканың хөй талалыын барымдаалааш, мөзү-шынар болгаш бот-кижизидилгеже угланган шенелделиг өөредилге эртемнериниң чижек программаларын бөлүк авторлар тургускан. Ону допчулаарга мындыг: «Улусчу ужурлар», «Кыстың бүдүжү», «Эрниң эрези», «Тыва улустуң өгбүле педагогиказы». Баштайгы дээрезинде бо программаларга даянган кичээлдер шенелде чадазын эрткеш, чоорту системаже кирер. Этнопедагогиканың үндезилекчизи академик Г.Н.Волковтуң ажылдарын ук программага өзек кылдыр албышаан, чогаадыкчы езубиле ажыглаарын башкыларга сүмелеп турар бис» деп демдеглээн. Педагогика эртеминиң кандидады Т.Т.Мунзук баштаан авторлар аразынга бистиң 9 дугаар гимназиядан С.С.Оюн, А.К.Ооржак, С.Ч.Шулуу-Маадыр «Тыва улустуң өг-бүле педагогиказы» деп кезээнге үлүүвүстү кииргенивиске чоргаарланып чоруур бис.
Программаның түңнел кезээнге улустуң аас чогаалының шинчилекчизи, школавыска тускай курс башкызы Чулдум Чап: «Улусчу педагогика амгы национал школаның өөредилгекижизидилгелиг ажыл-чорудулгазының кол үндезинин тургузуп, ниити өөредилге системазында чаа угланыышкын, тускай адыр болуп, быжыг турушту ээлей берген.
Улусчу педагогиканың кол өзээн чоннуң чаагай чаңчылдары, сагылга-ёзулалдары тургузуп турарында кандыг-даа маргыш чок. Бөгүнгү тыва школаны улусчу педагогика чокка, оон аңгылай көөрү болдунмас. Улусчу педагогикага, чоннуң чаагай чаңчылдарынга өөредилгекижизидилге чорудулгазы моон соңгаар уруглар садындан эгелээш, школа, тускай ортумак болгаш дээди өөредилге черлеринге, ол ышкаш башкылаашкынның мергежил бедидер курстарынга чедир үзүктел чок уламчылалдыг болур. Улусчу педагогиканың байлак дуржулгазы болгаш аргалары чүгле школада, башкылаашкында ажыглаттынып турар эвес, а өг-бүле кижизидилгезинде, ада-иелер ортузунда тарап нептерээн». Дыка-ла шын бижээн.
Улусчу ужур-чаңчылдарны башкылаарынга төрээн дылывыстың үнези кедергей чугула. «Дыл болза кижиниң национал омааның дээди сүлдези болур»- деп, ат-сураглыг эртемден өгбевис, ТР-ниң Улустуң чогаалчызы М.Б.Кенин-Лопсанның демдеглээни чүүлдүг. Төрээн дылывыска камналгалыг болуру – кижи бүрүзүнүң ыдыктыг хүлээлгези болгай. Ындыг турбуже, чылдан чылче дылывыстың чиңгине тыва сөстери бичиилеп чидип бар чыдарын дүвүрел-биле эскерип турар бис. Сөөлгү чылдарда амыдыралывыста, аравыста харылзажыр чепсээвисти – үндезин дылывысты чогуур деңнелге чедир сайзыратпайн, хумагалавайн турарывыс дүвүрелди оттуруп турар. Ажы-төлүвүстүң орус дылга чугаалажыры, төрээн дылынга хөй хайнак сөстер ажыглаары, шынап-ла, дүвүренчиг. Чаңгыс чижек: «авай, ачай, кырган-авай, кырган-ачай» дээриниң орнунга «бабушка, дедушка, бабуля, дедуля», аваачазын «мама, папа» деп адаары быжыглаттына бергени муңгаранчыг. Кызыл хоорайывыста школалар немежип турары өөрүнчүг.
Орус дыл, чогаал, өөредилге эртемнери-биле бир дөмей тыва дыл, чогаал кичээлдерин школачылар өөренип турар-даа болза, чылдан чылче төрээн дыл кичээлдериниң шактарын эвээжедип турары чажыт эвес. Бо талазы-биле чугаа үзе шиитпирлеттинмээн… Шаанда Даштыг-Хавак деп адап турган найысылалдың мурнуу талазында 9 дугаар школавыста Улусчу ужурлар кичээлдериниң ажык-дузазын ада-иелер деткип, амгы үеде аңаа чоок-кавы уруглар садтарындан, хоорай, кожуун школаларының сургуулдары, башкылары, ада-иелер, кожа-хелбээ Хакасия, Бурятия, Алтайдан, харын-даа даштыкыдан безин аалчылар бо-ла сонуургап келир апарган. Класстан дашкаар «Суг бажын дагыыры», «От дагыыры», Шагаа байырлалын калбаа-биле демдеглеп, 3 салгал: кырган-ава, кырган-ачалар, авалар-ачалар болгаш уруглар «Демниг өгбүле» фестиваль-чыышты, доозукчуларывыс, оларның ада-иелери-биле бышкан билигниң аттестаттарын тыпсыр байырлалдың «Хүнге йөрээл» кезээ уругларга уттундурбас.
Эге класстар башкылары кичээлдерге улустуң аас чогаалының хевирлери: тывызыктар, үлегер домактар, тоолдар, дүрген чугаалар, йөрээлдерни холбап, чеди чүзүн малывыстың хар-назыны, өң-чүзүнү, оларның ужурдузазының дугайында «Хойлуг кижи каас», «Аътка йөрээл», «Авага мөгейиг», «Күш-ажыл кижини каастаар» дээн чергелиг кичээлдерни, тыва өг, ооң иштики эт-севи, эдилелдери, тыва аъш-чем дээш өске-даа янзы-бүрү темаларны өөреникчилерге сонуурганчыг кылдыр эрттирип турарлар. «Хуулгаазын болгаш болбаазын саннар», «Тываларның эрте-бурунгу эге хемчээлдери», «Чыл болгаш шак-үе санаашкыны» дээн чергелиг темаларны сан болгаш физика башкылары амыдыралчы чижектер-биле холбап өөредип турарлар. Эртем-шинчилел ажылынче баштайгы базымны кылып, аңаа өөреникчилерниң сонуургалының ужуун салып, чылдыңна 8-11 класстарның сургуулдарының болгаш башкыларның ортузунга улустуң ёзучаңчылдары болгаш экология талазы-биле эртем-практиктиг конференцияларны школавыска эрттирери чаңчыл болу берген. Илеткелдерниң темалары янзы-бүрү: «Тыва улустуң бурунгу эге хемчээлдери», «Тел болгаш бай ыяшты дагыыры», «Бурунгу кожамыктар», «Тыва оюннар» дээш оон-даа өске. «Эң-не шыырак мөге», «Эң-не тергиин тевекчи», «Чечен-мергеннер, че-ве!» деп мөөрейлер база-ла чаагай чаңчылдарга үндезилеп тургустунган. Чаагай ёзу-чаңчылдар-биле чергелештир «Ус-шеверлер», «Ужук», «Чонар-даш» деп бөлгүмнерде тос карактарны, эът доораар калбак ыяштарны, тыва хептер, чавагалар дээш өске-даа эдилелдерни кылып өөредип, делгелгелерге киириштирип, шаңналдыг черни ап турар.
2006 чылда «Улусчу педагогиканы өөредилге-кижизидилге ажылынга ажыглаары» деп шенелдени доозуп, кылдынган ажылдарны түңнеп, республикага эртем-практиктиг конференцияны эрттирген бис. Аңаа улусчу педагогиканың ужур-дузазын демдеглээш, Улусчу педагогиканың Курлавыр төвүн гимназияга тургузар деп шиитпирни хүлээп алган. Ооң сорулгазы: республиканың школаларының методиктиг ажылдарын мөөңнеп, түңнеп, сайгарар, эки ажылдарны шилиир, чырыкче үндүрерин база школаларже тарадыр аргаларын тывар. Россияга этнопедагогика эртеминиң үндезилекчизи, сураглыг чуваш эртемден, педагогика эртеминиң доктору, профессор, академик, Эрфурт университединиң (Германия) хүндүлүг доктору, чогаалчы Г.Н.Волков «Этнопедагогика» эртемин ханызы-биле шинчилээн, хөй эртем ажылдарын, угаадыглыг чечен чугааларны бижип арттырган, ооң өөредиин уламчылап турар эртемденнер эвээш эвес дээрзин билир бис.
Волковчу номчулгаларга 2009 чылдан эгелеп идепкейлиг киржип турганнарга А.К.Ооржак, В.О.Домуроол, М.Н.Донгак, Ч.А.Сарыглар, М.К.Делгер, С.С.Сади, С.Ч.ШулууМаадыр болгаш өскелер-даа хамааржыр. Бистиң школавыска үнелиг сүмелерин берип чораан, Тываның Улустуң башкызы, педагогика эртеминиң кандидады К.Б.Салчактың «Тыва улусчу педагогиканың хөгжүлдези» дээш өске-даа номнар башкыларның бо чылдарда орук айтыр номнары болуп артпышаан. «Улусчу педагогика» деп программазын удуртулга болдурбушаан, сураглыг этнограф, мифолог, төөгү эртемнериниң доктору, ТР-ниң Улустуң чогаалчызы М.Б. Кенин-Лопсанның «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары», «Тыва чаңчыл» деп номнарынга дүүштүр тускай курс программаларын тургускан авторларга хамааржып турганывыска чоргаарланыр бис. Эртемден М.Кенин-Лопсан номнарында чоннуң өөредиглерин албан сагыыр дүрүм-хоойлу кылдыр бирден-бирээ чокка тайылбырлап бижээни онзагай. Олар салгалдар дамчыыр мөңге өөредиглер болур, оларны шиңгээдип ап, амгыдаа, келир-даа салгалдарывыс чер-чуртувустуң мөзү-бүдүштүг хамаатылары болур дээрзинге бүзүреливис улуг.
Светлана Чоодуевна ШУЛУУ-МААДЫР, Кызылдың 9 дугаар гимназиязында 1989 чылдан эгелеп ажылдап турар хоочун башкы, РФ-тиң ниити өөредилгезиниң хүндүлүг, Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы.
Журнал «Башкы», 2023 ч.
http://irnsh.ru/wp-content/uploads/2023/04/1-BASHKY-2023-mart-31-1.pdf