Аннотация: Бердинген ажылда аас чогаалының хевирлерин тыва дыл кичээлдеринге доктаамал ажыглаарга, уругларның билии быжыгып, угаан-медерели сайзыраарынга дээштиг дээрзин бижип турар.
Тыва улус бичии уругларны эрте чажындан-на аас чогаалының дузазы-биле кижизидип, ѳѳредип эгелээр. Тыва улустуң аас чогаалында бичии уругларның психологиязынга, назы-харынга, дыл-домаанга таарыштыр тургускан бѳлүктер бар. Оларның чижээнге ѳпей ыры, дүрген чугаа, тывызыктар, үлегер домактар, оюннар үдээн чечен чугаалар болгаш ырыларны хамаарыштырып болур. Оларның иштинден тывызыктар, үлегер домактар уругларның угаан-бодал сайзырадырынга улуг ужур-дузалыг. Тывызык болза кандыг-бир чүвениң имдемдээн ойзу чугаалап каарга, ооң адын бодап тыварын негээн мерген угаанны илереткен аас чогаалының бир хевири болур.
Тывызыктар утказы болгаш хевир талазы-биле дараазында бѳлүктерге чарлып турар:
• метафоралыг тывызыктар;
• бодалгалыг тывызыктар;
• баштак тывызыктар;
• уран-чечен харыы негээн тывызыктар;
• ребустар, кроссвордтар.
Тывызыктар, бир талазында, кижилерниң оюн-тоглаазының болгаш хѳглүг дыштанылгазының бир хевири болур, ийиде, долган дыр турар чүүлдер-биле уругларны таныштырар, оларны сагынгыр-тывынгыр, эскериичел болурунга кижизидип, дыл-домаан сайзырадып турар. Ооң-биле чергелештир тывызыктар уругларны сонуургак, доктаамал кичээнгейлиг, хайгаараачал чорукка кижизидер. Кичээлде янзы-бүрү кѳргүзүг материалдарын болгаш техниктиг херекселдерни ажыглаарындан аңгыда, тывызыктарны ажыглаары кичээлдиң шынарын бедидип, ону солун, чедингир болдурарының бир аргазы болур.
Ортумак класстарга тыва дыл башкылаашкынының шынарын экижидериниң бир чугула айтырыы – оюн аргаларын кичээлдерге ажыглаары. Ук чүүлге башкы кижиниң чогаадыкчы чоруу-биле ажылды чорудары база оларны уругларның сайзыралының болгаш ѳзүлдезиниң аайы-биле ажыглаары кончуг таа-рымчалыг. Тывызыктарны кичээлге ажыглаары дараазында ѳѳредилгелиг сорулгаларны боттандырар:
1) кичээлди уругларның кичээнгейин хаара туда бээр, солун кылдыр эрттирер арганы бээр;
2) уругларның угаан-медерелин сайзырадыр;
3) уругларның сѳс курлавырын байыдып, сѳстерни, домактарны шын, чазыг чок бижииринге чаңчыктырар;
4) номчулгага сонуургалын күштелдирер;
5) уругларның мерген, шын бодалды илередиринге сонуургалдыг болурунга чаңчыктырар.
Тыва дыл номнарында тывызыктарның янзы-бүрү хевирлери элээн хѳй кирген. Оларны башкы кичээлдерниң ѳѳренген темаларынга таарыштыр ажыглаары чогумчалыг. Бар тывызыктарга немей тыва дылдың чамдык дүрүмнерин быжыглап өөредиринге немелде кылдыр дараазында тывызыктарны болгаш ребустарны ажыглап турар мен.
1. «Сан ады» деп темага хамаарыштыр
Каш? Чеже? деп айтырыгларга
Харыыны шын чугаалаптар,
Чүвелерни санап түңнээр
Чүү ындыг чугаа кезээл?
Санаашкынның эгези боор,
Чурагайны адаңарам. (бирээ)
Бодалгазын Омак-оолдуң
Бодааны «тергиин шын» дээн.
Орус дылда диктантызын
Оол база тулган бижээн.
Кежээ оолдуң алган демдээ
Каш-каш болганыл? Адаңар чаа (беш-беш)
Ада-ие уругларга Алды чимис үлеп берген.
Ийи уруу деңге алган, Иелдирзи кашты чигген? (үш-үш)
2. Нарын чүве аттары
Боску ак богаалыг,
Бора өң чучактыг,
Чуртун черле кагбас, Чүү деп ындыг кушкажыл? (Бора-хѳкпеш)
Ажыг-даа бол, ол чок болза,
Аъш-чемде амдан-даа чок.
Хѳлүн эрттир ажыг боорга,
Хѳлдү база ынчаар адаан. (Дус, Дус-Хѳл)
3. «Ат орну» деп темага
Менде-даа бар,
Сенде-даа бар,
Силерде база бар,
Оларда шуут чок. (е)
Ол биле оларның Аразында чүү барыл? (биле)
4. Домак дугайында билиглерин катаптап тургаш, дараазында уран-чечен харыы негээн тывызыктарны ажыглап болур.
– 1 деп чүл? – Бир сѳс домак болбас бе?!
– 2 деп чүл? – Ийи аңгы чугаа кезээнден домак тургустунмас бе?!
– 3 деп чүл? – Домактар айтырыг, кыйгырыг, медээ деп хевирлиг болбас бе?!
– 4 деп чүл? – 4 домактан сѳзүглел болбас бе?!
– 5 деп чүл? – Домактың 5 аңгы кежигүнү бар эвес бе?!
– 6 деп чүл? – Алды аңгы сѳстен делгереңгей домак тургустунмас бе?!
– 7 деп чүл? – 7 падежти билир болза. чараш домак үнмес бе?!
5. «Чүве ады» деп тема.
Бижиири берге сѳстер утказы чараш домактарга, үлегер домактарга, тывызыктарга турда, уттундурбас. Ынчангаш кичээлге кижизидилгелиг уткалыг үлегер домактарны, тывызыктарны ажыглаары уругларның сагылга-чурумунга болгаш шын медерелдиг бижилгеге кончуг дээштиг болур.
Бак кижиниң чоруу Баарда, кээрде – дөрт. (Үлегер домак)
Бак – словарь сѳс
Тии чок торгум, дизии чок чинчим. (Тывызык). Тии, дизии – словарь сѳстер.
Кара хѳлден суг ишти, Харлыг черге орук үндүрдү. (Тывызык. Демир-үжүк).
Демир-үжүк – словарь сѳс.
Чаңгыс чаак сая диштиг. (Тывызык. Щетка) Щетка – словарь сѳс.
Ѳгбелеривис чаагай чаңчылдары, ужурлары тыва улустуң аас чогаалында сиңниккен. Тыва дыл кичээлдеринге аас чогаалының хевирлерибиле ажылдарны оон-даа хөйнү чорудуп болур. Ук чүүл уругларның быжыг билииниң болгаш угаан-медерелиниң сайзыралынга улуг идиглиг.
Литература даңзызы:
1. Тыва улустуң аас чогаалы. / ТДЛТЭШИ. Кызыл, 1990.
2. Чамзырын М.Ч, Чамзырын Е.Д. Тыва чоннуң чаагай чаңчылдары. Кызыл, 2000.
3. Матпаадыр. Кызыл, 2006.
Лидия Дамдыновна МОНГУШ, Cүт-Хөл кожууннуң Хөр-Тайга ортумак школазында дээди категорияның тыва дыл, чогаал башкызы.