Школачыларга мөөрейлер
Мөөрейни темалар аайы-биле чорудар. Ооң айтырыгларын уругларның белеткелин барымдаалап тургузар. Мөөрейниң кол сорулгазы – билигни үнелээри болгаш кара угаанны сайзырадыры.
Мөөрей үезинде уругларның төрээн дылының кырынга арыг, тода, чарт чугааларын чугулалаар.
Белеткел чадазы. Мөөрейге, бирээде, хөй кижи киржир болза эки, ийиде, мөөрей кижи бүрүзүнге солун болур ужурлуг, үште, мөөрейниң айтырыглары өөреникчилерге күш чедингир болза эки.
Мөөрей өг-бүле, дөргүл-төрел харылзааларынга, мал-маган аттарынга, үлегер домактар, йөрээлдер, ёзулалдар утказынга, тывызык ыдарынга, уран чонулга, уран номчулгага, уран чазалгага, уран чогаалга дээш өске-даа темаларга бооп болур. Чаңгыс ол-ла конкурсту аңгы-аңгы класстарга эрттирери албан эвес.
Мөөрей чаңгыс-даа класска, чергелешкек-даа класстар аразынга болур. Баштай бүдүн классты үш бөлүкке, а дараазында чаржалашкан бөлүктерни ийи аңгы класстан тургузар.
Мөөрейге, аргалыг болза, үштен эвээш бөлүк киириштирер. Айтырыг (онаалга) бүрүзү 2 минутадан ашпас. Бүдүн мөөрейни 30-35 минута чорудар. Чиик мөөрейлерге 5-6 азы 10-15 минута чарыгдаар. Айтырыг-онаалгаларны саазынга тода кылдыр чара бижиир.
Мөөрей чорударынга улуг класс өөреникчилеринден 5 кижини шилиир (2 башкарыкчы, 3 дузалакчы).
Жюри кежигүннеринге 3 кижи херек (башкы, өөреникчилер). Мөөрейниң түңнелин ол-ла дораан 5 баллдыг системага үндүрер(санар бижип каан тудалыг саазыннарны жэри кежигүннери көдүрерге, дузалакчылар тускай таблицаже киир бижиир).
Мөөрей болур черге янзы-бүрү үлегер домактарны, йөрээлдерни бижээш, эптиг черге азар.
ЖЮРИГЕ СҮМЕЛЕР
1-ги онаалга. Айтырыгның кол утказын дамчыдар – 10 балл.
Үнелээр чүүлү: айтырыгга частырыг чок, шын, тода харыылааны.
2-ги онаалга. Дүрген-чугааны шалыпкын күүседир – 3 балл.
Үнелээр чүүлү: а) дүрген-чугааның дүрүмүн сагааны (тыныш, дүргени).
3-кү онаалга. Чурук-биле ажыл – 10 балл.
Үнелээр чүүлү: а) чурукта таварылганы шын тодаратканы; б) бодунуң чугаазын шын, тода тургусканы.
4-кү онаалга. Бажыңга ажыл (дыңнадыг) – 10 балл.
Үнелээр чүүлү: а) дыңнадыгны кылгаш, шупту айтырыгларга шын харыылааны; б) сөзүглелди шын тургузуп алганы.
Тайылбыр. Кыдыындан дузаны 1 катап дилеп болур.
5-ки онаалга. Аас чогаалын күүседир – 5 балл.
Үнелээр чүүлү: а) артисчи шынарны көргүскени; б) аянныг номчулга.
Жюри кежигүннериниң ылгавыр демдээ – эктинге ак кадак салып алыр (мөөрейни шын шиидериниң ыдык демдээ).
«АДА ТӨРЕЛИ – АЛДЫН, ИЕ ТӨРЕЛИ – МӨҢГҮН»
(1 класс)
1. Ачазының эр дуңмазы (акый).
2. Авазының акызы (даай).
3. Авазының угбазы (даай-авай).
4. Ачазының ачазы (кырган-ачай).
5. «Ада төрели – алдын, ие төрели – мөңгүн». Үлегер домактың утказы:
– ада-ие дугайында;
– алдын, мөңгүн эдилел дугайында;
– ада-иезиниң төрелдериниң дугайында.
ӨГ – ЧУРТТААР ЧЕР
(1 класс)
1. Чазын чурттаар чер (чазаг).
2. Кыжын чурттаар чер (кыштаг).
3. Өгнүң эң хүндүткелдиг талазы (дөр).
4. Өг шывар кылын материал (кидис).
5. Өг иштинде үе илередир демдек (хүн херелдери).
6. Өгнүң кыс талазы (оң тала).
7. Кожа-хелбээ көшкүн амыдыралдыг чон (моолдар).
ТЫВЫЗЫКТЫ ТЫП!
(1 класс)
1. Тейи дежик, ишти курттуг (өг).
2. Эртен чанар, кежээ келир (өреге).
3. Өг ишти шупту туткууш (өг хана-карактары).
4. Үне калбаң, кире калбаң (эжик).
АЪТТЫҢ ЧҮЗҮНҮН АДА!
(1 класс)
Бо оюнга каш-даа кижи ойнап болур. Башкырыкчы кижиге янзы-бүрү чүзүннүг аъттар чуруктары турар. Чижээ, кара (карала, кускун кара, дас кара), калдар (кара …), мелдер (хүрең …), бора (ак-бора, кара-бора, көк-бора), өле, ой (ояала, ой кара …), кыскыл (кыскыл сарыг …), доруг (дорала, кара-доруг, калдар-доруг, кызыл-доруг, сарыг-доруг), шокар (ала-шокар, сылдыс-шокар), шилги (хүрең шилги, сарыг шилги …), хоор, шавыдар, хувала мал дээш оон-даа ыңай.
Башкарыкчы шилип алган кижизинге аът чуруу көргүзер. Шын харыылаан кижи кажык (мал бажы) алыр. Шын эвес харыы берген кижи оюндан үнер. Тиилекчини ойнап алган кажыктарының санындан илередир.
ТЫВЫЗЫКТЫ ТЫП!
(3 класс)
Башкы буду майыжаңнаан, соңгу буду шоюжаңнаан. (Койгун.)
Көк буга чер чыттап маңнады. (Бөрү.)
От-көс шынарлыг, оюк-дежик шокарлыг. (Дырбактыг.)
Калчаа далай ыыттыг, казыра дег боттуг. (Сыын.)
Доора майтак майыктыг, дозур далчыр карактыг. (Кодан.)
Шилир-шилир чоруктуг, башка саадаар чолдуг. (Киш.)
Хоолургактың холу чолдак, чиктигбейниң читкези калбак. (Алак-таагы.)
Сарыг-аскыр сайт диди, сарыг довурак бурт диди. (Өрге.)
Дүгде кызаш, мында кызаш – дүгү кызыл, боду кызыл. (Дилги.)
Дүңдерлиңнээн дүрзүнчүг, аңдарлыңнаан арынныг. (Адыг.)
МАЛ-МАГАН
(1 класс)
Бо мөөрейни кончуг дүрген, шалып эрттирер. Айтырыгга харыыны ол дораан алыр. Башкарыкчы кижи өөреникчилерниң харыызын чүгле «Шын!» азы «Шын эвес!» деп үнелээр. Харыы шын эвес болганда, башкарыкчы аңаа боду харыылааш, дараазында айтырыгже шалып кирер. Чижээ:
Башкарыкчы:
– Тываның кол ажыл-агыйы?
Киржикчи:
– Чер.
Башкарыкчы:
– Шын эвес. Мал.
Дараазында айтырыг:
– Чашпан баштап оътаар мал?
Киржикчи:
– Өшкү.
Башкарыкчы:
– Шын.
Дараазында айтырыг …
Бирги кезээ:
1. Тываның ажыл-агыйының кол адыры? (Мал ажылы.)
2. Чашпан баштап оъттаар мал? (Өшкү.)
3. Алгыдан кылыр бичии идик? (Бопук.)
4. Ак сагыштыг мал? (Иви.)
5. Чеди чүзүн мал? (Аът, инек, хой, өшкү, теве, иви, сарлык.)
6. Мал кадарар чер? (Кадат.)
7. Мад одарладыр чер? (Одар.)
8. Малга базак демдек? (Им.)
Ийиги кезээ:
1. Чылгы мал? (Аът.)
2. Мыйыстыг бода мал? (Инек, сарлык.)
3. Малдың бир дугаар сүдү? (Аа, уурак)
4. Сүт холумактыг суксун? (Сүттүг шай.)
5. «Ак чем»? (Сүттен кылган чемнер.)
6. Кыжын чиир эъттиң ниити ады? (Чиш, хырбача.)
Үшкү кезээ:
1. Молдурганың иези? (Инек.)
2. Инектиң 2 харлыг оглу? (Молдурга.)
3. 3 харлыг инек? (Хунан инек азы хунажын.)
4. Мөгенниг мал? (Теве.)
5. Тоотпалап саар мал? (Хой.)
6. «Чиип-чиип, чиип-чиип!» деп кый дээр азырал куш? (Дагаа.)
7. «Чи-чи, чи-чи!» деп кый дээр шээр мал? (Өшкү, ооң анайы.)
Дөрткү кезээ:
1. Тевениң төлү? (Бодаган.)
2. Даг черниң малы? (Сарлык.)
3. Баштың теве? (Буура.)
4. Хову черниң малы? (Теве.)
5. Эр кижиниң эргелиг малы? (Аът.)
6. Тайга черниң малы? (Иви.)
7. «Куру-куру!» деп оожуктурар мал? (Бе.)
8. Бичии уруглар хемдивес сөөк? (Ыглаар сөөк.)
9. Сарлыктың төлү? (Бызаа.)
10. Инектиң төлү? (Бызаа.)
11. Хойнуң төлү? (Хураган.)
12. Өшкүнүң төлү? (Анай.)
ҮЛЕГЕР ДОМАКТАН ЧУГААЛА!
(2 класс)
Белеткээр чүүл: үлегер домактар дизии (далашкан күске сүтке дүжер; баък кижиниң чоруу баарда, кээрде дөрт; баштай ушкан эжин каттырбас; тоткан ыт ээзин ээрер; бак кадай көште даараныр; аскак хой ырады; чиир эъттиң чаглыы херек, кылыр иштиң деги херек).
Башкарыкчы бир таварылга номчааш, аңаа дүүштүр үлегер домак чугаалаарын сүмелээр (бердинген үлегер домактарны ажыглап болур). Чижектер:
Бирги таварылга. Старт эгезинде Алдын-оол эдиски эткелекте, далажып халый бергеш, илдиккеш барып дүшкен. Кандыг үлегер домакты маңаа ажыглап болурул? (Далашкан күске сүтке дүжер.)
Ийиги таварылга. Школаже бар чыткаш, Орлан демир-үжүүн каапканын сактып келгеш, дедир бажыңынче маңнапкан. Кандыг үлегер домакты маңаа ажыглап болур-дур? (Баък кижиниң чоруу баарда, кээрде дөрт.)
Үшкү таварылга. Алдын-оол барып дүжерге, Орлан каттыра берген. Кайы үлегер домакты маңаа ажыглап болур-дур? (Баштай ушкан эжин каттырбас.)
Дөрткү таварылга. Ачазы Кызыл киргеш кээрге, оглу «Меңээ чүге чадаг-терге садып бербедиң?» – деп хорадап алгырган. Бо таварылгада кандыг үлегер домакты ажыглап болурул? (Тоткан ыт ээзин ээрер.)
Бешки таварылга. Самолетка ужуп чоруурунга чедир ийи-ле шак артканда, Айлаңмаа сумказының орлу бергенин, эжиниң чагыын күүсетпээнин, тонунуң өөгүн илип албаанын, идииниң ээжээниң турлу бергенин сактып келгеш, буу-хаа оларны кылып кирипкен. Кандыг үлегер домакты маңаа ажыглап болур-дур? (Бак кадай көште даараныр.)
Алдыгы таварылга. Дүъш үези эртип, онаалга кылыр үе чедип келген. Оолаккай ам-даа телевизор көрбүшаан хевээр. Оолаккайга кандыг сүме кадып болурул? (Чиир эъттиң чаглыы херек, кылыр иштиң деги херек.)
Национал школа хөгжүдер институт белеткээн.
Чурукту “Сылдысчыгаш” солунундан алган.
