“Чечен сөстүг тыва дылым – дың-на чаңгыс,
Чер кырындан кезээ мөңге чиде бербес”
Авазының чаяап бергени, ооң үнезин алдын-мөңгүн-биле-даа деңнеп четпес , “…сүзүү болган авазының сүдү ышкаш сүүзүннүг мага -боттан адырылбас дамыр-ханында тудуш чалгын-чакпазы” төрээн дылынга ол хире ынак, бедик чоргаарал, ханы ынакшыл сиңген одуругларның автору ак-көк Сүт-Хөлдүң алдарлыг оолдарының бирээзи Александр Александрович Даржай ” Ноябрь 1 – Тыва дыл хүнү” де Тыва чазактың Чарлыының мерген угаанныг эгелекчизи.
Ооң эгелекчи саналын деткип, чазактың чарлыын чылдың-на демдеглеп, шуулганнар, янзы-бүрү мөөрейлер, хемчеглер чер-черлерде калбаа-биле эртип турар. Бис дүүн Кызылга Тыва улустуң ёзу-чаңчылдарының, аас чогаал болгаш ус-шеверлер төвүнге байырымныг байдалга, бедик деңнелге болуп эрткен “Тыва дыл – чоннуң культуразын бедидер болгаш суртаалдаар чугула чепсек: ону сайзырадырың болгаш камгалап арттырарының оруктары” деп төгерик ширээге олуржур аас-кежиктиг болдувус.
Төгерик ширээ, шынап-ла, онзагай илеткелчилерниң байлак ханы утка-шынарлыг дыңнадыглары каракка көстүп, кулакка дыңналып, сагыш-сеткилди ала чайгаар доюлдуруп-хөлзедип келир байдалга эрткенин демдеглексеп тур бис. “Кандыг-даа нарын бодалды тыва дылга илдик чокка илередип болур” деп чүглүг сөстерниң автору тыва национал чурт-шинчилел музейиниң директору
“ёзулуг суг арыг тыва” Каадыр-оол Алексеевич Бичелдейниң чугаа-домааның чаражын, чеченин, чемгирин, чедингирин, ужурлуун, уткалыын кайгап-даа ханмадывыс, черле каяа-даа чорааш, кандыг-даа хурал -суглаага, бөдүүн чон-биле-даа бодунуң төрээн тыва дылынга арыг чугаалаар кижи-ле болгай, ону чүгле бөгүн эвес, шагда-ла тыва чон билир.
Ол ышкаш база бир чоргааранчыг солун бодалдар Таңды кожууннуң чагырга даргазы төрээн чонунга, чуртунга, дылынга бердинген аңаа ынак, ону хумагалап, кадагалап, келир салгалга арттырар дээш “аарып” чоруурларның бирээзи, ёэулуг дириг үлегер Алик Кертик-оолович Монгуш болду. Тыва Республиканың Дээди Хуралының / Парламентизиниң/ өөредилге, культура, аныяктар политиказы болгаш спорт комитединиң даргазы Аяна Каң-ооловна Монгуш база сөс ап, тыва дыл талазы-биле хоойлуну эде-хере көрүп, ажылдап кылыр дээш, өске биче буурай түрк дылдыг чоннарның хоойлуларын өөренип көрүп, деңнеп, бодунуң мурнунда тускай сорулга салып алган,ажылдап чоруур бурунгаар көрүштүг дарга-дыр деп үнелеп көрдүвүс. Чамдык кижилер дег акты ак деп, бакты бак деп артынга хоп-чип дажып, адааргал төпейн, кызыл арнынга бодунуң бодалын чугаалап үндүрүп келир дидим саналдар база бар, черле харын чаңгыс сөс-биле дыка-ла солун чыыш болду.
Сөс чок. Бо улуг шуулганга кыдыг-кызыгаар черде, көдээ суурда Кызыл-Чыраа ортумак школазының тыва дыл, чогаал өргээзи республика чергелиг “Эң тергиин тыва дыл кабинеди” деп мөөрейниң тиилекчилери деп бедик шаңналды өөредилге болгаш эртем яамызы тывысты. Шынап-ла, кыдыг-кызыгаар черде, Тываның мурнуу чүгүнде Тыва-Моолуң кызыгаарында, /бистен 20 шаа-ла км. черде улуг моол чурту/чыдар Успа-Хөлче улдап кирип агып чыдар узун Тестиң ол-бо эриктеринде чечектелип хөгжээн чеди сумунуң бирээзинде тываларда ” акаалар” деп ады-сураа алгаан соян чон үе-дүптен бээр чурттап чоруур.
Бистиң.суму 1949 чылда, а школавыс 1950 чылда үндезилетинген, оон бээр ам хөй-ле хемнер аккан… 2008 чылда “Школа – хөй культураларның төвү” деп шенелде-төлевилелге киржип, ” миллионер” школа деп “диңмиреп” турган школавыс өрт айыыл-халавынга таварышкаш, улуг когараан, алдарлыг артизивис уян чараш үннүг сылдызывыс, доозукчувус – Аяс Данзырынның музей-клазы база өрттенген…Ам канчаар чыда өлүр чылан эвес, оттулбаска – хайынмас, олурарга – бүтпес дижир болгай, эрги интернат турган бичии , хөөредип чугаалаар болза, коридорунга улуг чаагай мага-боттуг ийи кижи болза сыңмас тар черге 10 ажыг чылды эрттирдивис, 2020 чылда Тыва чазаавыстың, ТР -ның өөредилге болгаш эртем яамызының, Тес-Хем кожууннуң чагыргазының Төлээлекчилер Хуралының бүгү-ле адырларның удуртукчу сайыт, дарга-бошкаларының ачызында ёзулуг-ла тоол-домакта дег улуг чаагай алгыг делгем, амгы үениң чаа эт-сеп, эртем-техниктиг херекселдер-биле бүрүн дериттинген, актовый, спорт залдарлыг, хары угда 100 кижини чемгериптер ниити чемненилге черлиг, кайгамчык каас чараш школалыг болдувус.
Тываларның үндезин кол байлаа мал ажыл-агыйын cазырадыр, аныяк-өскенге суртаалдаар деп кыйгының адаа-биле чиңгине национал байырлал бо хүннерде ында-мында нептереп турар ” Сыдым байырлалының” эгелекчилери база бистер бис. Кандыг-даа чүве орун-толаалыг, бистер харыы кылдыр янзы-бүрү мөөрейлерге өөреникчилеривисти кириштирип,тиилеп турар бис.чоокта чаа ” Эң дээре күш-ажыл кабинеди “деп мөөрейге база шылгарадывыс. Бистиң тыва дыл, болгаш чогаал өргээзинге улуг үнелелди берип, бедик шаңналды тывысканыңар дээш Тыва Республиканың өөредилге яамызынга, Национал школа хөгжүдер иститутка өөрүп четтиргенивис илередип, курлак чедир мөгейдивис.
Кызыл-Чыраа школазының директору Айгуль Валерьевна Эрендей.
