280 чыл бурунгаар, 1703 чылдың январь 13-те, бир дугаар үнген солун «Ведомость». Ынчангаш ону Россияда Парлалга хүнү деп чарлаан. Ол солунну кым өрүп, чыскаап турганын интернет четкизинде медээлерден тыппайн бардым. Билдингир-ле баштайгы ном парлакчызы Иван Федоровтуң өөреникчилериниң салгалдары турган чадавас. Чүге дээрге бистиң чуртта улуг ном үндүрер парлалга бүдүрүлгелеринде колдуунда ооң школазының доозукчулары ажылдап турар.
Бистиң республикада каш кижи И.Федоров школазын доосканын билбес мен. Чаңгыс кижини ыяк билир мен. Ооң-биле ужуражы бээринге чедир мен база солунну, номну чыскаап билир мен деп бодалдыг чораан мен. Ийе, чангыс эвес солунну чыскааган мен. Хөй үени чарыгдап, ооң кырынга дүн-хүн дивейн олуруп турганымны сактыр мен. Дизайн каасталгазы кандыг турганын билбес мен. Чүге дээрге кижиге бодунга кылып бүдүрүп алган ажылы эң эки ышкаш болур чүве. Черле бо чорааш, кандыг-даа мергежилдиг кижилерниң эге оруу мээң-биле дүмей турганын билир мен. Ынчалза-даа мен база олар ышкаш эге чадада мен деп билбейн чораан мен.
Чаа, ам-на тывызыымны ажыдайн. Москвада Иван Федоров аттыг өөредилге чериниң доозукчузу Людмила Аман-ооловна Ооржак ТР-ниң өөредилге яамызының Национал школалар хөгжүдер институду КБАЧ-тың парлалга килдизиниң эргелекчизи. Ол Ак-Довурактың 2 дугаар школазын 1995 чылда дооскаш, Тываның күрүне университединче өөренип кирген. Студент 5 чыл бир тыныш-биле эрткен ышкаш болган соонда, тыва дыл башкызының дипломун холга алгаш, баштай Тываполиграфка, оон Тываның ном үндүрер черинге корректорлап ажылдааш, Москвада И.Федоров аттыг парлалга колледжинче өөренип кирген. Бо чүүл безин тыва парлалга адырынче кокпаны канчаар изеп алганының онзагайын бадыткап турар.
«Ам бодап олурарымга, черле чайгаар бо адырга ажылдаарымны оштап турган боор: бир дугаар ажылдап алган акшам база ном арыннары сып тургаш, ажылдаан мен. «Хемчиктиң сылдызы» солунга бир шүлүкчүнүң номун парлап турган. Ол үеде дериг-херекселдер чедишпес турганы ол ыйнаан, 9 класс кижиге, меңээ, номнуң арыннарын шевергин кылдыр сыгарын дааскан. Каш акша ажылдап алганым сагынмас мен, авамга чугаалаарымга; «Бодуң бир чүведен садып ал, уруум» — диген. Спортчу чүвүр садып алганым сактыр-тыр мен» — деп, Людмила Аман-ооловна парлалга адырынче канчап ажылдай бергенин чугаалап ора демдегледи.
Людмила Аман-ооловна он ажы-төлдүг малчын өг-бүлениң хеймери. Чымыштыг ажылдыг малчыннарда уругларын эргеледип чассыдар үе кайда боор, ынчалза-даа бистиң маадырывыс чажындан эргелелди, кижи бүрүзүнүң ону чаптап өстүргени-биле бодунче кичээнгей негээр туржук, харын-даа улуг акы-угбалары дег болуксаар болгаш, аажок кежээ кижи болуп доругуп олурган. Хураганнарны аваларынга салып берип, төлүн хоскан мал тоотпалаан малчыннарга дузалажып, хой-өшкү саап, чээрген чыыр дээн ышкаш ажылдарны кымга-даа чугаалатпас, боду-ла кылып кааптар.
«Бичиизинде-ле Люда үе-чергезинге бодаарга, бичии дурт-сынныг, ол хирезинде кымга-даа алдыртпас, аттыг орлан-шоваа кижи боор. Ам бо хире улгадып келген үемде безин «кижи болуру чажындан» деп өгбелеривис дыка-ла мерген чугаалаан-дыр деп бодап чоруур мен. Хеймеривис Люда бичиизинден дыка туруштуг кижи. Дамды деп сөстү «дамсы» дээр, эде чугаалаарга, «Чок, дамды эвес, дамсы» дээш турар чүве. Бодунуң бодалын бадыткааш турар, белен-селен черле дүжүп бербес» – деп Тываның Улустуң чогаалчызы Мария Амын-ооловна Кужугет дуңмазының чашкы үезиниң дугайында айтырарымга чугаалады.
“Мен өг-бүлениң улуу болгаш, кырган-ада-ием болгаш ада-иемниң өглериниң аразынга өскен мен. Авам, кырган-авам суг аажок баштак улус: уругларын чассыдып кыйгырарда, бир-ле аяннажылга езугаар шолалай аарак, баштактанып кыйгырар. Ынчангаш ындыг боор, чүгле хеймеривис эвес, черле дуңмаларым аажок сөскүр улус болган. Ада-ием бичии турувуста, ажылы чымыштыг болгаш биске тоолдап берип турганын-даа сагынмас мен. Кырган-авам чечен, сөскүр, кырган-ачам хөөмейлээр, каргыраалаар чораан. Бичии уругларны хойнунга олуртуп алгаш, өйлеп-өйлеп оожум хөөмейлеп каап орары сагыжымда артып калган. Авам чечен-мерген, а ачам хөй чугаа-даа чок кижи, ынчалза-даа ийи-чангыс чүве чугаалаанда, чиге-ле сөглээр” – деп, Мария Амын-ооловна сактып чугаалады.
Хеймер кижи черле эргелиг. Ачазы чымыштыг ажылындан өгге дыштанып олурар чай алынмас-даа болза, ийи-чангыс хостуг үезинде хеймерегинге тоолун ыдып берип чораанын ол бо-ла сактыр. Черле инчеш малчыннар уруглары тыва аас чогаалды суурга азы хоорайга өскен уругларга бодаарга, аажок билир. Чүге дээрге чажындан эртенниё-не сүдүн чашкан ,көжер-дүжерде чер-чуртун алгап-йөрээр, кидис салырда, малдың аа сүдүн сагганда… дээш хүн бүрүде кылыр ажыл-ижинге чогаалчының бижээни дег аяннажылгага чагырткан одуруглар бо-ла дыңналыр.
— Мен кончуг эки өг-бүлеге өскен мен деп мактанмас мен, ол чогум шын чүве. Ада-иевис ол үениң улустарындан ылгалбас, мал ажылынга дүн-хүн, кыш-чай дивейн бердинген улус чүве. Авамның авазын дыка эки сактыр мен. Ооң адын төрел чону чыккыладыр адавас, Чолдак-Кадай деп шолалап алган. Кырган-авам бичии дурт-сынынга чалынмас ажылгыр, тывалар ындыг улусту «дириг сөөктүг» дээр ышкаш чүве. Чуве чугаалаарда бир тускай, чечен-мерген кижи. Хеймер дуңмавыс ол кырган-авазын дөзээн деп көөр мен. 5 оол, 5 кыстың хеймери боорда, оон улуглары оолдар. Орлан биле Хүреш акылары дуңмазынга чүве дээр кижи болза, хоржоктар. Ынчангаш аксы-сөзү келингир бооруну кадында, эрге-чассыг, чоргаары аажок өскен кижи боор. Бирээни чугаалаарга, ийини сөглээр. Бичии школа кирбээн кижиден мен бир катап «Чүге, Люд?» деп айтырыг салгаш, «Чүге дээрге Чер борбак, чемодан калбак» – деп харыы алгаш, тулуп каан мен.
Кырган-авам дыка негелделиг: чижээ, бир катап хар чаап турда, инектер одардан кирип келген. Кажааже киир хай дээр мурнунда инек бүрүзүнүң харын аштаткаш, оон кажааже кииртип турганын утпас мен. «Хоржок, хар эрээш, хөөкүйлер өде бээр. Кургап четтикпес, доңа бээр» — дээш, мал бүрүзүн эргелии-биле харын аштаар турган. Ол чүгле чангыс чижек-тир, ындыг хевирлиг малынга хумагалыг хамаарылганы кырган-ававыстан ававыс, оон бистер көрүп өөренип келдивис. Өске өг-бүлелерге ындыг эвес деп шыдавас мен, ынчалза-даа кырган-ававыс, ававыс чүгле малга ынак болурун эвес, а бот-боттарын хүндүлежирин база биске бичиивистен үлегери-биле көргүзүп чораан – деп, угбазы Нина Аман-ооловнадан Людмила Ооржактың дугайында сонуургап айтырарымга, чугаалады.
Чолдак-Кадай кырган-авазын дөзээн дуңмазы шимченгир ажылгыры-биле безин кырган-авазын кара олчаан дөзеп алган. Школа назы четпээн хирезинде хураганнарны шуптузун таныыр, каттаарга, кымны-даа мурнай каттыг черлерни тып алыр, оларны бир-ле үжүкке дөмейлээн, аттарын шүлүктээн турар.
Бичии Людага эң солун уттундурбас манаар үелер – аалдың чайлагже, күзегже көжери. Өг-бүле шупту чыглып келир, харын-даа төрелдери безин четкилеп кээр. Биче Аянгытының Эзирлиг, Бай-Каътта чайлаглар, Өргелиг-Тей, Кош-Ойда күзег дээш, чылдың эргилдезиниң аайы-биле көжүп хонуп чораан черлерин сакты берген дег, көжер үени четтикпейн манаар. Оюн-тоглаа эвес, чымыштыг ажыл-даа болза, маңаа харыысалгалыг болбас болза, мал бажы чидирип болур. Ону ам-даа эң солун чүүл кылдыр сактып чоруур кижи.
Өг-бүлениң дун уруу Мария Амын-ооловна институтту дооскаш, башкылап ажылдап эгелеп турда, хеймери школа назыны четпээн турган. Амыдырал чангыс черге турбас, школага негелде болгаш уругларның аңаа белеткели үениң аайы-биле өскерлип турарын көргеш, Мария Амын-ооловна дуңмазын чанынче алгаш, уруглар садынга тургузуп алган. Ынчалдыр ол өг-бүлениң улуг уруу ышкаш оларның бажыңынга туруп алгаш, школаны дооскан.
Кайы-даа школага тенек оолдар турар болгай. Люда школага өөрени бээрге, ындыг опчокпайлар ооң дурт-сынының бичиизин кочулап, бо-ла «оданы» бээр. Оозу ону хаайынга-даа какпас: «Хаа, сен чүге чолдак болбааның ол? Адааргап тур сен бе?» — дээш удур кочулап каар. Оолдар-биле тура тутчур, черле дүжүп бербес. Бичиизинден тура, ол шупту улустуң эргеледиин, ынакшылын көрүп өскен болгаш, ол кымга-даа дөмей болуксаваан, бодунга ол хире бүзүрээр ынак болганы ол. Ынчангаш ол мегелеп, чүве таарыштыр чугаалаар деп чүве шуут билбес, көргенин, дыңнаанын дорт чугаалаар турган.
Бир катап ол школага озалдап чеде берген. Башкызы:
— Чүге озалдай бердиң, Люда? – дээрге,
— Чем орайтаан – дээш, дүште-даа чок барып олуруп алган.
Людага ону мынчаар салыр, мынчаар эдер деп кым сургап турган боор, ада-иези ооң кылып каан ажылын мактап-магадаар, ажылгыр болганынга өөрүүр боордан, оон эмге-секселээр, чурум-чыскаалга тургузар деп негеп турар кижи турбаан. Ынчалзажок ол бичиизинден-не арыг-силигге ынак, шупту чүве чыдар черинге турар, шупту чүвени бодунуң сорулгазынга ажыглааш, дедир турар черинге аштап-арыглааш салыр деп негелдени тургузар кижи болган. Ооң ол тургузуп каан негелдезин күүсетпес болза, хоржок: ол бодунуң негелдезинге-даа, бодунуң чурум-чыскаалынга-даа шынчы туруштуг кижи болган.
Люда школаны доозуп турда, бажыңынга турганы улуг угбазы аар аарый берген. Кайнаар өөренип кирер сен, белеткен деп негелдени аңаа база-ла кым-даа тургуспаан. Ол боду белеткенип алгаш, угбазының өөренип чорааны филология факультединче дужаап кирип алган. Ол ийи дугаар курска өөренип турда, угбазы база университетке башкылап ажылдай берген. «Кичээлге студентилер белен эвес келген болган. Шагым хилис эртер деп барганынга аажок хорадаксап турар мен. Чөп-ле кижим бо дээн ышкаш, «Люда, сен харыыла че» дээш, дуңмамга шыжыгып кадалыр мен. Ол мүн-не белеткенип алган болур. Ынчалдыр эштерин-даа, мени-даа эпчок байдалдан ушта тыртыптар, харыысалгазы улуг кижи. Мен бодум таламдан ооң өөредилгезинге харыысалгалыы бодунуң өөрээлинде чурум-чыскаалда ышкаш дээрзин ынчан билип, ажылынга база ындыг болур-дур деп чүвени баш удур көрүп-билип, дуңмамга бүзүрээр, чоргаарланыр апарган мен» – деп Мария Амын-ооловна чугаалады.
Университетти дооскаш, Кызылдың школаларынга ажылдаар олут тыппайн, Тываполиграфка корректор болуп ажылдай берген. Тыва парлалганың хоочуну Тамара Ховалыговна Калчанның, редактор Эртине Деспижековна Ондарның удуртулгазы-биле ажылдааш, тыва солуннарны, оон тыва чогаалчыларның номнарын парлап үндүреринге үлүүн киирген. Тамара Калчан «Шын» солунга дыка үр үениң иштинде корректорлап, шыңгыы негелделии, ажылын ыяк билири-биле «шынчыларның» ам-даа чыглы бергенде сактып, хүндүлээр кижизи чүве. Ооң «школазын» эрткен кижи дээрге тыва парлалганың база бир улуг баалыгын ашкан кижи деп болур.
— Ол хире хөй чогаалдарны «быттап» номчуп тургаш, чүгле чогаалчыларның хамаанчок, безин анаа бижикчилерниң холунуң үжүүн, оларның бо-ла кылыптар частырыгларын таныыр апарган мен – деп, ол ажылчы допчу намдарының эге базымнарының дугайында сактып чугаалаар кижи. Тываның ном үндүрер черинге ажылдап тургаш, ол Москвада Иван Федоров аттыг парлалга колледжизинче мергежилин бедидери-биле өөренип чорупкан.
Парлалга ажылдакчылары чүгле ном, солун үндүреринден аңгыда, акшаны база олар чогаадып кылып турарын ол аңаа өөренип тургаш билген. Солун нарын дизайннар кылып өөренип тургаш, ол үениң аайы-биле полиграфия ажылының сөөлгү дериг-херекселдерин, ооң чажыттарын шиңгээдип алырынче кичээнгейин угландырып турган. Ук өөредилге черин дооскаш, ол төөрээн республиказынче эглип келзе-даа, полиграфияның чажыттарын теория кырынга өөренип алыры эки-ле, ынчалза-даа арга-дуржулга кырында ажылдаар болза, улам ханы мергежиир деп медереп билгеш, Москвада «Просвещение» ном үндүрер черге техниктиг редактор кылдыр ажылдай берген. Ол албан-хүлээлгезиниң аайы-биле номнуң чуруу каяа турарын, арыннары чеже болурун, кандыг үжүк ажыглаарын, кандыг өңнер турза чогуурун дээш харыылаар-ла айтырыглары хөй. Ниитизи-биле номнуң кайы хире эптиг, чараш болурун ол харыылап турганы ол. Аңаа ажылдап турган үезиниң дургузунда чаңгыс эвес өөредилге номун бүдүреринге ол киришкен.
Бодап көрүңер даан, улуг делгем Россиявыстың муң-муң километр ырак кызыгаарларында чүс-чүс школаларда тыва кижиниң Л.А.Ооржактың техниктиг редактору болган деп бижээн өөредилге номнары бар!
Национал школа хөгжүдер институттуң ажылдаар хүн чуруму өске күрүне албан черлеринден ылгал чок. Ындыг турбуже дыштаныр хүннерде ажылдап олурар кижилер мында ховар эвес таварылга. Байырлал, дыштаныр хүн дивес ажылдаар кижилерниң бирээзи – Людмила Ооржак. Институтта ажыл-агый эргелекчизи Б.Д-Н.Намзырай: «Мен Людмила Аман-ооловнаны маңаа ажылдап эгелей бергеш-ле эскергеним – ол кежээ улустуң соонда чоруур, эртен эртежик келир, компьютериниң артында бир-ле чүвени кылган турар, ажылының фанады деп көөр кижи чордум» —деп үнеледи. Ооң чугаазын бичии-даа өскертпедим.
Ажыл-ишчи чадывыска директорувус Елена Мандан-ооловна Кууларның бир бижиин база маңаа киириксей-дир мен. «Байырлал хүнү дээш анаа олурар эвес дээш, институтка саазыннар ап алыр дээш чеде бээримге, Людмила Аман-ооловна ажылдап олур. Дыка-ла ажылынга бердинген кижи-дир» – деп бижип турду. Аңаа улашкан мактал сөстер база хөй болган чүве.
Инститтутта ном үндүрер, даараар, кыдыын таарар машиналар аразынга чуга номнарны канчаар кылырын көрүп, дузалажып олура, Людмила Ооржактың соңгаарга ажылдап турганын сонуургап айтыргылаар мен. Ол күзелдии-биле хөөреп бээр, ынчалза-даа ол аттарын. танывазым дериг-херекселдерни магадаар туржук, оларның чүнү канчап шыдаар күчү-күжүн дүжеп безин билбес-шыдавас чүвем-дир деп медереп билип, бир эжиниң адын сакты тыртып алдым.
Татьяна Аршинова «Просвещение» ном үндүрер чериниң ажылдакчызы:
-“Людмила дыка биче сеткилдиг, ол хирезинде дидим, туруштуг. Кажан-даа дуза кадып чедип келиринге белен, кандыг-даа берге байдалга эжин октавас, хөглүг баштак кижи. Ол мергежилинге дыка ынак, ынчангаш ол ооң шыпшыынга чедер улуг дагдыныкчы болуп шыдаар кижи. Мен ындыг кижи-биле таныш, чоок болганымга өөрүүр мен. Эң онза чүвези ол төрээн культуразын, төрээн республиказынга дыка ынак. Бис база Тывага ынак апарган бис. Тывалап ырлашкылаар-даа турган бис. Мен бодум четпээн мен, кады ажылдап турар эштеривис аңаа чедип Люданың карактары-биле көрген ышкаш, Тываның чаражын магадап чугаалап кээр турдулар. Ам база чедер деп турарын билир мен” – деп меңээ чагаазынга бижиди.
Тыва парлалганың бир шылгарап ажылдап чоруур төлээзи Людмила Аман-ооловна Ооржак январь 8-те 45 харлаан. Ол 19 чыл ишти ажылдаан чылдарының сөөлгү чартыын НШХИ-ге кол редакторлап, ооң мурнунда «Просвещение» ном үндүрер черге техниктиг редакторлап ажылдап эрттирген. Дыка хөй өөредилге, эртем, методиктиг номнарның редактору. Ооң дугайында чугаалаан кижи бүрүзү Людмила Аман-ооловнаның ажылынга бердингенин, кызымаан, туруштуун демдеглээр чорду. Мен бодум хуумда, ооң бодунга, бодунуң туружунга чайгылыш чок шынчызы бичиизинден бодунга бүзүрелди оттуруп, кижизиткени дээр мен.
Мээң бо маадырымны «Мергежилиниң тергиини» деп бижип турар болгаш, ооң хуу амыдыралын чырытпадым. Ол боду ышкаш окпан-чикпен оолдуң ынак авазы дээрзин немеп каайн. Дурт-сыны чолдак деп чангыс эвес черде демдеглээн-дир мен. Дыка база чолдак эвес, ортумактан чавызаш дээр, ындыг кижилерни «миниатюрная» деп чарашсынар улус хөй болур чүве. Кижи ыяды бээр чаңныг турган болза, кым-даа ооң дугайында чонга эки деп чарлаайн деп семевес. Кижи болганда ооң четпес талазы база бар болбайн аан, ынчалза-даа ажыл-агыйында ооң ындыг талазы чок дээрзинге аашкынар мен. А амыдыралда ооң туруштуун дедири деп болур чадап чок. Ол дээрге кымның канчаар көрүксээринде деп бодаар мен. А мээң көрүжүм, сонуургалым – Тывада ажыл-ижинге чилиинге чедир бердинген кижини өскелерге үлегер болуру-биле чырыдары. Сорулгамга четкеним, четпээним силерниң үнелелиңерден хамааржыр, эргим номчукчулар.
Дарый АВЫДА.
