Аннотация: Бердинген ажылда өөредилге программазынче кирип турар А. А. Даржайның «Он рубль» деп чечен чугаазынга тургускан кичээл планын киирген. Чечен чугаада көдүртүнген чидиг айтырыгларны сайгарып, ооң идей-тематиктиг угланыышкынын тодарадырынга уругларның бот-тускайлаң көрүжүн, чогаадыкчы арга-шинээн сайзырадыр аргаларны таныштырып көргүскен.
Өзек сөстер: сорулга, метод, презентация, сөзүглел, комментарийлиг номчулга, словарьлыг ажыл, монолог, мөзү-шынар темазы, үн бижидилгези.
Кичээлдиң хевири: чаа билиг шиңгээдириниң кичээли.
Сорулгалары:
Өөредиглиг: чечен чугаада маадырларның овур-хевиринге даянып, чогаалдың идей-тематиктиг угланыышкынын тодарадыр; сюжет, композиция дугайында билигни катаптаар; чогаалда дылдың чурумалдыг аргаларының, композицияның элементилери: портрет, интерьер чурумалының идея илередиринге салдарын тодарадып өөренир.
Кижизидилгелиг: уругларның энерел сеткилин оттуруп, чоок болгаш долгандыр турар кижилерге сагыш човаачал, чараш мөзүшынарлыг болурунга кижизидер.
Сайзырадыглыг: уругларның делгем угаап боданыр, бот-тускайлаң чогаадыкчы көрүштүг ажылдаар арга-шинээн сайзырадыр, аас чугаазын байыдар, сайгарылгалыг чугаага киржирин деткиир. Уругларның чедип алыр билииниң түңнелдери:
Тыва чогаал эртеминден: чечен чугааны медерелдиг номчааш, ада-иезиниң мурнунга ажы-төлүнүң ыдыктыг хүлээлгезин ханы билип алыр; Мөңгүн-оолдуң авазының сагышсеткилин илередирде, авторнуң ажыглаан уранчечен аргаларын, билбес сөстериниң утказын билип алыр; сюжет, композиция дугайында билиин ханыладыр, чогаалда болуушкуннарны амыдырал-биле холбап билир, сагыш човаачал, биче сеткилдиг болурунга чаңчыгар.
Эртемден дашкаар: тыва дыл, орус дыл, орус, тыва ёзу-чаңчылдар. Бот-тускайлаң: чогаалдың маадырларының овур-хевиринге, кылдыныгларынга даянып, чогаалда көдүртүнген кол бодал, теманы тодарадырда, бот-хуунуң үзел-бодалдарын тодарадып, хайгаарап, бот-сайзырадып билир. Улуг улуска, ада-иезинге хүндүткелдиг болурун шын угаап, келир үеде ажы-төлүнге дамчыдып, оларны шын кижизидип шыдаар төлептиг мөзү-шынарлыг болур кылдыр бодун белеткээри.
Ажыглаар арга-методтар, технологиялар: беседа, өөреникчилерни бот-ажылдадыр метод; чөрүлдээлиг байдал тургузуп ажылдаар технология, бот-сайзырадырының база угаап боданыр арга-шинээн сайзырадыр технология.
Принциптер: медерелдииниң принциви (өөренип турар чүүлдерин хандыр шиңгээдип алырын негээр), көргүзүглүүнүң принциви (көргүзүг материалдарын ажыглаары), идепкейлииниң болгаш быжыг билиглииниң принциви. Дерилгези: чогаалчының портреди, номнарының делгелгези, сөзүглелдер, карточкалар, презентация. Кол билиглер: он рубль, төрээн иези, телеграмма (почтачы), орай минниишкин.
Кичээлдиң чорудуу:
I. Организастыг кезээ.
1. Уругларның сонуургалын оттурары (кичээлге эмоционалдыг, психологтуг белеткел.)
– «Тыва дылың, Тыва чуртуң, тыва чонуң – ожууңнуң үш ыдык дажы ол-дур, оглум» деп кайы чогаалчының шүлүүнден одуруглар-дыр, уруглар? (А.А. Даржайның).
– А.А. Даржай дугайында чүнү билир силер? (Тываның Улустуң чогаалчызы, шүлүкчү, прозачы, драматург, очулдурукчу).
– Кандыг чогаалдарын өөренген силер? («Авамга», «Авамга боодал чечээм»). Чогаалчының «Ава» деп шүлүүнге ырыны оожум салыр.
– Бо ырыны дыңнаан-дыр силер бе, кымның дугайында ыры-дыр? (Ава дугайында тема ооң чогаалдарында кол черни ээлеп турар, дыка хөйү чоннуң ынак ырлары апарган.)
2. Кичээлдиң сорулгазын тодарадыры.
– Ынчангаш бөгүн кичээлде кымның чогаалы-биле таныжар-дыр бис? Презентациядан слайд, чогаалчы А.А.Даржайның дугайында кыска медээ.
– Кичээливис темазы: А.А.Даржайның «Он рубль» деп чечен чугаазының идей-тематиктиг угланыышкыны. Кыдыраажыңарга бижип алыңар.
– Чечен чугаа деп чүл, уруглар? (Уруглар харыылаан соонда, слайдыны көрүп катаптаар: Чечен чугаа – улуг эвес, биче хемчээлдиг проза жанры. Аңаа кандыг-бир маадырның азы хөй эвес санныг маадырларның амыдыралында таварышкан чаңгыс болуушкунну көргүзер.)
– Чечен чугааның адын чүге «Он рубль» деп адааныл, чүнүң дугайында бижээн деп бодаар силер? (Уругларның даап бодаашкыннарын дыңнаар: он акша дугайында…). Слайд көргүзер (кайы чурттарның акшалары-дыр, тодарадыр: рубль, төгерик, доллар, евро, тыва акша).
– Чечен чугааның сөзүглелин чүгүртү көрүпкеш, ында кирген маадырларны адап көрүңерем (кыдыраашче ушта бижидер, самбырага база бижиир): Ортун-кыс, почтачы Сериң кадай, авазы Мөңгүн-оол, оглу
– Кичээливиске кандыг сорулганы боттарыңарга салып алыр силер, сорулгаңарны кыдыраажыңарга бижип алыңар.
II. Чаа тема
– Бөгүн кичээлде кандыг билиг шиңгээдир, кымның чогаалы-биле таныжар-дыр бис? (Чижек харыылар: сөзүглел-биле таныжар, тайылбырлыг (комментарийлиг) номчулга, словарьлыг ажыл чорудар, маадырларга характеристика бээр, утказын, тема, идеязын тодарадыр.)
1. Сөзүглел-биле таныжары.
а) 1-ги кезээн үн бижидилгезинден дыңнаар.
б) Дыңнаан кезээн сайгаржып чугаалажыры. Словарь-фразеологтуг ажыл:
мөөрүктер – кара-кара аргаларлыг,
мугур баштыг тайга-сыннар;
мортук – оңгарның үндүр каскан довураа;
янчыыр (архаизм) – сигарета;
чуңгаксыг – мал дүгүнүң өдексиг, үстүгдерзиг чыды (чогаалда: оглунуң бажының дүгүнүң дерзиг чыды);
ырлаар-хааржак (архаизм) – патефон;
маанай – бажынга кадак азы пөс баглааш, чевегге шанчып каар шиш баштыг ыяш;
бодалының тайлымынга алзыр (фраз.) – бодалдарга алзыр.
– Архаизм деп чүл? (Слайд: ховар ажыглалдың сөстери – эргижирээн сөстер, чаа сөстер-биле солаан: чычаан – машина, ойнаарбажың – клуб, театр).
2. Комментарийлиг номчулга. (Чечен чугааның 2-3-кү кезээн уруглар номчуур. Номчулга үезинде башкы утказы уругларга билдинмес сөстерни тайылбырлап, комментарийлиг номчулга чорудар. Өөреникчилерниң ыыткыр, тода, медерелдиг, аянныг номчулгазын хайгаараар.)
Номчулга үезинде ажыглаар чижек айтырыглар (уруглар айтырыгларга харыыларны чечен чогаалдан тып харыылаар):
– Шаажаңның бусту бергенин орус ёзуда аас-кежии-дир деп турар, а тыва ёзуда чүү деп бодаар силер? (Багай чүве оштап турар.)
– Интерьер чурумалында Сериң кадайның социал байдалын канчаар билип алдыңар? (Бөдүүн чурттап орар, баскылаштыр чыып каан чемоданнар, стол, сандай…)
– Монолог деп чүл? Аваның монологунуң утказын канчаар билдиңер? Монологунда оглунга садып берген чараш хөйлеңнерин 46, 48, 50 дугаарлыг деп чүге өзүлделиг көргүскенил?
3. Сөзүглел-биле ажыл.
– Номчулга үезинде маадырларның аажычаңынга, кылдыныгларынга хамаарышкан эскериглериңерни демдеглеп бижиир силер, уруглар. (Эжеш ажылдап олурар уругларга номчуп турар үеде тус-тус онаалгаларлыг карточкалар бээр: маадырларны чуруп көргүзерде, чогаалчының ажыглаан уран-чечен аргаларын бижиир.)
– Чечен чугааны номчуп, ниити утказын билип, маадырларын тодарадып алдывыс, уруглар. Кымнарыл ол, оларга характеристикадан берип көрүңерем. (Ортун-кыс, почтачы – чүве тоовас, херекке албас, далаш. Сериң кадай, авазы – пенсионер, совхозтуң мурнакчы саанчызы чораан, чонунга хүндүткелдиг. Монгуш Мөңгүн-оол Калдарович, оглу – мурнакчы тудугжу, «Күш-ажылчы шылгарал» деп медальдың эдилекчизи).
Карточка-биле ажылдаан уругларның харыыларын номчудар.
III. Быжыглаашкын.
1. Бот ажылдар, түңнелдер кылыры. Номчаан чогаалывыстың утказының дугайында сайгаржып чугаалажыылыңар:
– Номчаан чечен чугаавыстың кыска утказын кым чугаалаарыл? Автор кандыг теманы көдүрген-дир? (Сериң кырган-авай база ооң оглунуң дугайында, ие кижиниң ынакшылының дугайында).
– Чогаалда сайгарып турарывыс айтырыг амгы үениң чидиг айтырыгларынга хамааржыр бе? Чүге? (Ада-ие биле ажы-төлүнүң аразында харылзаа, хамаарылга дугайында. Кырган ада-иезин аартыктаар, чанындан ырадыксаар, кырганнар бажыңынче чортуптары, пенсиязын ажыглаары, ажы-төлүн азырадыры…)
– Ооң чылдагааны чүде деп бодаар силер? (Алыксак-чиксек, ажыл-агый чок, ажылдыг улус чай чогундан дээн ышкаш чоннуң социал амыдыралындан чижектер).
– А.А.Даржай чогаалда көдүртүнген чидиг айтырыгны кандыг аргалар дузазы-биле чедимчелиг көргүскенил?
– Эгезинде чугаалашкан болгай бис. А.А.Даржайның ынак темаларының бирээзи – ава дугайында тема. Бөгүнгү сайгарган айтырыгларывыс кончуг чугула, олар номчукчуну амыдыралда болуп турар чүүлдерже угландырып, бодандырып, кичээндирип, угаадып турар. Кандыг болбазын кичээндирип турар-дыр?
– Чогаалды оон өскээр канчаар адап болурул? Чүге? («Орай минниишкин»).
– Мөңгүн-оолду кандыг маадыр деп үнелээр бис? (Чөрүлдээлиг байдал тургузар: уруглар мөзү чок маадыр, иезин уттупкан деп болур.
Иезинге ужуражыр үени черле тып алыр турган. Кижиге дузаны үезинде чедирери, кичээнгейлиг болуру дыка чугула деп мында кол бодал.)
– Авазын ол уттупкан бе? (Чок, ай санында 10 акшаны чоргузуп турган).
– Авазынга чүү чугула болуп турганыл? Силер чүү деп бодаар силер: 10 акша бе азы… ?
– Чечен чогаалда авазын чүге Сериң кадай деп адап турарыл? Сериң угбай азы кырганавай дивээнил? (Ажы-төлүнүң иезинден ырак болганы-биле авай, кырган-авай деп чылыг, чымчак сөстерниң орнунга автор кадай деп сөстү ажыглаан, оглунуң чоок кижизи – иезин херекке албаанын, тоомча чок хамаарылгазын көргүзер дээш, бодунуң уунда чурттап чоруурун сойгалаар дээш ынчаар адаан).
– Сериң кадай чонунга кандыг кижи чораан ийик? (Чонунга хүндүткелдиг, ак сеткилдиг, кызымак, ажылгыр угбай – 2-ги кезээнде).
– «Чону – чоорган, хөйү – хөйлең» деп үлегер домактың утказын тайылбырлап көрүңерем.
IV. Түңнел.
– Чечен чугааны чүге «Он рубль» деп адааныл?
– Чогаалды номчааш, кандыг түңнел үндүрүп кээр-дир бис, уруглар? Бодуңарның бодалыңарны кыдырааштарга бижип алгаш, номчуңар. Автор кандыг бодалды илереткен деп бодап тур силер? (Амыдыралда кол чүүл акша-көпеекте эвес).
– Чечен чугааның темазын тодарадыңар. Бижип алыңар. (Мөзү-шынар дугайында, мөзүшынар темазы).
– Чоок кижилери – ада-иези, төрел-дөргүлү, эш-өөрү-биле кандыг харылзаалыг болур? – Кол бодалын (идеязын) чүү деп бодаар силер? Бижип алыңар. (Назылап келген чоок улузун – ада-иезин карактажып, харылзажып эдержири, сагыш човаары – ажы-төлүнүң ыдыктыг хүлээлгези.)
– Ол хүлээлгени кол маадыр кажан билип кааныл? (Авазы чок болганда.)
– Ооң мурнунда чүге ожаап билбейн чорааныл? (Акша чорудуп берип турарга, авазынга чедер деп бодаан.)
– Ынчангаш чүү деп түңнеп болур бис, уруглар? (Ада-иезин уттуп болбас, оларның чедирген буянын харыылаарын бодап, ону сактып чоруур.)
– Силерде саазыннар үлей салдынган. Бердинген саазыннарга сайгарган чогаалывыстың идеязынга дүүштүр кыйгыдан чогаадып бижээш, шупту туруп келгеш, ыыткыр номчуулуңар, уруглар. (Чижээ: Ававыска кезээделе барып чоруулуңар!)
V. Онаалга бээри.
1) «Бир эвес Мөңгүн-оол турган болзумза…» (бодалды төндүрер).
2) Номчаан чогаалынга кыска үнелел бижиир.
VI. Рефлексия.
– Кичээл эгезинде даап бижип алган сорулгаңар боттанган-дыр бе? (Бот-үнелел кылыр).
Бо кичээлден чечен чугааның маадырларының овур-хевирин, аажы-чаңын тодарадып; даап бодап, угаап бодап, бадыткап; айтырыгларга шын харыы тып; херек үзүндүлерни (харыыларны) тып; чүгүртү, тода, медерелдиг, аянныг номчуп; маадырларны деңнеп; чечен чугааның кол бодалы – чоок кижилерин үнелеп билир, сагыш човаачал болурун; кичээлдиң сорулгаларын күүседип; бодумнуң харыымны шын кылдыр эдип; айтырыгларга харыылап; аас болгаш бижимел чугааны ажыглап; чугаа этикедин сагып; номчаан чүүлүн кыска азы делгереңгей дамчыдып; уран-чечен аргаларны тодарадып, авторнуң бодалын дамчыдып (дээш оон-даа ѳске…) билип алдым.
Ажыглаан литература:
1. Доржу К.Б., Ооржак М.Н., Суктар А.Б. Тыва чогаал. 10 класс. Ниити өөредилге черлериниң гуманитарлыг профилинге шенелде өөредилге ному. – Кызыл: Национал школа хөгжүдер институт, 2013. – 192 а.
2. Күжүгет М. А., Ооржак Л. Х. Тыва чогаал. 9 класс. Ниити өөредилге черлеринге өөредилге ному. – Кызыл: Национал школа хөгжүдер институт, 2022. – 320 а. 2022.
3. Шожал З. О., Түлүш Ч. Х. Даржай А.А. – чогаадыкчы орук-чол. Өөреникчилерге болгаш студентилерге чогаал өөредиринге немелде материал. – Кызыл: Тыв. НҮЧ., 2006 – 80 а.
4. Ооржак Л. Х. Төрээн чогаал. 9 класс. Ажылчын программа. Кол ниити өөредилге. – Кызыл: Национал школа хөгжүдер институт, 2021. – 36 а.
5. Чамзырын Е.Т., Күжүгет М. А., Ооржак Л. Х. Ниити өөредилгениң федералдыг күрүне стандарты. Төрээн литература (тыва чогаал). – Кызыл: Национал школа хөгжүдер институт, 2012. – 32 а.
Виктория Валериевна МОНГУШ, дээди категорияның тыва дыл, чогаал башкызы, Национал школа хөгжүдер институттуң методизи. “Башкы” журналы, март, 2023 ч.
http://irnsh.ru/wp-content/uploads/2023/04/1-BASHKY-2..