Өөредилгениң федералдыг күрүне стандарттарының база бир негелделериниң бирээзи – класстан дашкаар чорудар ажылдар болур. Бөлгүм ажылы – класстан дашкаар чорудар ажылдарның бир хевири. Үстүкү класстарның өөреникчилеринге Е.Д. Танованың чогаадыкчы ажылында уран чогаалдың өске хевирлеринден элээн онза ылгалдыг шии жанрынга бижээн «Дүжүметке тураскаал» деп шиизинге канчаар бөлгүм ажылын чорудуп болурун ук ажылда көрүп турар.
Екатерина Дүктүг-ооловна Танова – тыва чогаалчыларының ийиги салгалының төлээлекчилериниң аразында эң-не калбак мергежилдиг Тываның Улустуң чогаалчызы. Ооң салым-чаяаны поэзия, проза, шии жанрларынга чаңгыс аай дески сайзырап келген болгаш дыка хөй чогаалдарны бижээн.
Автор чогаалдарында чуруттунган овур-хевирлер дамчыштыр уругларны эрткен үениң төөгүзүн, мөзү-шынар айтырыгларының болгаш кижилер аразында харылзааларның чидиг талаларын билип алырынга дузалаар орукту айтып берип турар. Ынчангаш Е.Танованың чогаалдарынга класстан дашкаар чорудар ажылдарның янзы-бүрү хевирлерин ажыглаза чогуур. Оларның бирээзинге чечен чогаал бөлгүмүн хамаарыштырып болур. Амгы үеде өөредилгениң федералдыг күрүне стандарттарының негелдези ёзугаар ол айтырыгже башкы бүрүзү бир тускай кичээнгейни угландырып, ооң дузазы-биле өөреникчилерниң сонуургалын оттуруп, эки түңнелдерни чедип ап турар.
Чечен чогаал бөлгүмнери класстан даш-каар ажылдарның аразында бир кол черни ээлеп турар. Школага уругларның сонуургалының аайы-биле янзы-бүрү бөлгүмнерни эрттирип болур. Үстүкү класстарга шии бөлгүмү өөреникчилерниң салым-чаяанын, талантызын, сонуургалдарын ажыдар болгаш аңгы-аңгы класстарның өөреникчилерин кады ажылдаар кылдыр харылзаштырып, бөлүглештирип турар.
Шии жанры – уран чүүлдүң бир тускай хевирлериниң бирээзи. Шии бөлгүмүн ийи янзы өөредип болур: бирээде, чогаадып каан белен шиини көргүзериниң аргаларын өөренир; ийиде, шиини чогаадыр аргаларын көөр.
Кандыг-даа ажыл-чорудулга планга даянган турар. Е. Танованың «Дүжүметке тураскаал» деп шиизинге бөлгүм ажылы дараазында кезектерге хувааттынар:
1. Сентябрь ай – организастыг ажылдар. Бөлгүм ажылының удуртукчузун соңгуур, кичээлдерниң хүнүн, шагын тодарадыр.
2. Октябрь ай – шии жанрының теориялыг билиглери¬биле ажыл.
Уран чогаалдың өске хевирлеринден шииниң онзаланыр чүүлү – тускай сценага диалог, монолог болгаш шимчээшкин-биле авторнуң бодалын көрүкчүге чедирери болур.
Шиини көрүкчүге көргүзери анаа номчаанындан ооң ужур-утказы дээштиг болур. Шииниң көрүкчүге дамчыдар кол сорулгазы – кандыг-бир чугула чүвени, байдалды, төөгүнү оларның угаан-бодалынга шиңгээдип бээри болур.
Көрүкчүлер ону билип алырда, шииде кирген улустуң (киржикчилерниң) үзел-бодалындан, кылып турар ажыл херээнден билип алыр ужурлуг.
Шииде көргүскен чечен үени авторнуң чурааны-биле каш аңгы ылгап болур. Чүнүң-даа мурнунда чуруттунган байдал кажан бооп турганын тодарадыр. (Шаанда бе, амгы үеде бе? Чайын бе азы кыжын бооп турар бе? Төөгү-биле холбашкан чылдар…). Шииниң бүгү байдалын ол үелерге таарыштырары чугула.
Оон аңгыда шиини кайы хире үе иштинде көргүзүп болур кылдыр чогаатса чогуур деп айтырыг база тургустунар. Ук айтырыг шииниң хемчээлинден шиитпирлеттинер ужурлуг. Шии көргүзериниң доктаамал хемчээли (чапсарны санаваска) бир шак хире болур ужурлуг азы шииниң хемчээли үш хире парлаан ама болур ийик бе, азы 38 хире арын болур.
Шиини көжегелерге хуваарын база шакка таарыштырар болза чогуур (1 көжегениң нүүрү 20–25 хире минут болур). Шиини көргүзерде, үени барымдаалаары кончуг чугула. Хамыктың мурнунда көрүкчүлерни шылатпайн, сюжеттиң хөгжүлдезин езугаар көжегеге болгаш кезектерге чарары чугула. Шииниң көжегелериниң аразында сюжеттиг харылзаа үзүлбейн, киржикчилерниң бирде көстүп, үнүп, кирип турар чылдагааннары база ооң тургустунган дүрүмнерин хажытпайн турары болур.
Шии чогаалдарын өөренип тургаш, школачылар литератураның өске хевирлеринден ооң ылгалын билип алырлар. Шүлүк болгаш проза чогаалдарында тоожулал, лириктиг киирилделер, маадырларның портреттери болгаш өске-даа элементилерни көрүп болур, а шии чогаалында ындыг чүүлдер чок. Авторнуң чугаалары шииде чүгле ремаркаларда таваржып турар. Номчукчу азы көрүкчү шииниң персонажтарының дугайында оларның чугааларындан болгаш кылып турар ажыл херектеринден, үүлгедиглеринден билип ап турар. Ынчангаш шии чогаалының бир онзагайы – ийи азы элээн каш кижилерниң аразында чугаалажыышкынындан тургустунганы болур.
3. Ноябрь ай – сөзүглел¬биле ажыл (1¬ги кезээ). Киржикчилериниң овур-хевирлери оларның чугаалажыышкынындан, кылган ажыл-херектеринден база оларның монологтарындан илереттинер.Диалог улустуң хүн бүрү ажыл, амыдырал үезинде бооп турар чугааларынга азы эпиктиг чогаалдарда диалогка ниити хевири-биле (удур-дедир чугаалажыг) дөмейлешкек-даа болза, онзагай ылгавырлыг чүүлдерлиг. Бир эвес анаа чугаа үезинде кижилер бот-боттарынга
херектиг медээлерни, бодалдарны дамчыдып турар болза, а шии чогаалының диалогу сюжетке улуг рольду ойнап турар. Драматургтуң дылының барык кара чаңгыс хевири болур бо уран арганың кол сорулгазы – киржикчилерниң аажы-чаңын ажыдып, оларның сонуургалдарын, сундугуушкунун, сеткил-бодалдарын, өске кижилерге болгаш болуушкуннарга хамаарылгазын чуруп көргүзерин драмалыг диалог дээр. Ол тодаргай чогаадыкчы сорулгага чагыртып, литературжудуп болбаазыраткан чугаа болур.
Шииде көргүскен киржикчилерниң аразында кандыг-бир чөрүлдээ (конфликт) үндезиленип тургустунар болгаш ол шии чогаалының бир онзагай сценага ойнап көргүзер ылгавырлыг талазы болур. Аңаа интонация, пауза, тон болгаш чугааның өске-даа талалары улуг ужур-дузалыг.
Киржикчилерниң ажыл-херектери, чугаазы, өске кижилерниң дугайында чугаалары, авторнуң ремаркалары – бо-ла бүгү шиини тургузарының уран кезектери болгаш аргалары болур. Шии чогаалын өөредип тура, дараазында чүүлдерже кинчээнгейни угландырар: теория талазы-биле өөренген билиглерни үргүлчү катаптаар, шииниң композициязын, дылын база жанр аайы-биле (драма, комедия, трагедия) онзагайын сайгарары чугула.
Шии чогаалының уран аргаларын сайгарарда, кол кичээнгейни киржикчилерниң дыл-домаанче база монологтарынче салыр. Шии чогаалын сайгарып тура, авторнуң чугааларынче шоолуг кичээнгей салбайн баар таварылгаларның түңнелинде шииниң сюжеди тодаргай эвес апаар.
Шиини сайгарып тура, дараазында аргаларны ажыглап болур: аянныг номчулга, рольдарга номчууру, сценада болуп турар болуушкуннуң аайы-биле чогаалды сайгарары, башкының тайылбыры, аудио бижимелдерниң үзүндүлерин дыңнаары, шииден үзүндүлерни өөреникчилерниң күүседири дээш оон-даа өске.
Сөзүглел-биле ажылдап тура, ында болуушкуннарның херек кырында каракка көстүр, кулакка дыңналыр, кижиниң угаанынга дээр кылдыр билиндирери.
Монологту башкы аянныг номчуп азы актерларның күүседилгези-биле аудио, видео бижидилгелерни дыңнадыр болза дээштиг. Шииде болуушкуннар тыва чоннуң шаандагы үеде амыдыралын көргүзүп турар болганда, уругларга утказы билдинмес сөстер таваржып болур. Ынчангаш словарь ажылын хөйү-биле чорудары чугула.
4. Декабрь ай – сөзүглел-биле ажыл (2-ги кезээ).
5. Январь ай – киржикчилерниң хеви, сцена каасталгазының талазы-биле ажылдар.
6. Февраль ай – режиссер-биле ажыл.
Сценага шииниң ойнаанынга хамаарыштыр режиссернуң көрүжү-биле ооң сайгарылгазын чорудары чогумчалыг. Чүге дизе караа-биле көрүп, киржип тургаш, улаштыр номчуп сайгарарга, уругларның угаан-медерелинге ёзулуг чугула билиглер артып каары чугаажок. Шии чогаалдарын өөредип тургаш, дараазында уругларның назы-харын, чаңчылдарын барымдаалап, сорулгаларны режиссер салып алыр: өөреникчилерниң шиини эки, аян-
ныг номчуп билиринден ангыда, театрга сонуургалдыг, аңаа ынак, шииде ойнап турар рольдарының байдалдарынче сиңнигип кирер, драматургтуң дылының уран-чеченин шын дамчыдып шыдаанын чедип алыр.
7. Март ай – шииниң комиссия мурнунга дужаалдазы.
8. Апрель ай – бүдүн чылдың отчеду.
2.1 Литературлуг кежээ «Өртемчей ол –театр-дыр, өргүн чону – артистер-дир».Амгы үеде тыва чогаал башкылары
уругларның сеткил-сагыжынга уттундурбас, онзагай тургузуглуг, солун тематикалыг чогаалдарны бөлгүм ажылынга шилип ап турары өөрүнчүг. Литературлуг кежээлер уругларның теория талазы-биле алган билиин улам ханыладыр, оларның сайзыралынга, кижизидилгезинге улуг салдарлыг. Бис Е.Д. Танованың «Дүжүметке тураскаал» деп шиизинге үндезилээн 10–11 класстарның өөреникчилеринге литературлуг кежээни чорудуп болурун сүмелеп турар бис.
«Литературлуг кежээлер – школаның амыдыралынга онзагай болуушкун. Шии, хөгжүм, уран чурулга болгаш литературлуг маадырлар-биле ужуражылгалар өөреникчилерниң сагыш-сеткилин хөлзедир, бедик эстетиктиг күш болур» деп М.Ч. Чамзырын биле Е.Т. Чамзырынның бодалдарынга долузу-биле каттыжып турар бис.
Литературлуг кежээже үстүкү класстарның өөреникчилерин долузу-биле хаара тудары чедимчелиг. Кежээге белеткел ажылы:
1. Аңгы-аңгы бөлүктерни тургузар:
а) сценаристер
б) режиссерлар
в) хөгжүм каастакчылары
г) гримерлар
д) башкарыкчылар
е) артистер
2. Театр бөлүү – режиссерлар, сценаристер ук кежээниң сценарийиниң планын тургузуп сүмележир.
3. Башкарыкчыларны болгаш артистерни белеткээр. Кижи бүрүзү бодунуң тааржыр аайы-биле башкының болгаш режиссернуң бергени рольдарны эки ойнаар. Сцена болгаш чугаа культуразынче сагыш-бодалды угландырар, чамдык таварылгада хөгжүм үделгези-биле шимчээшкиннерни кылыр. Башкарыкчылар-биле тускай ажылды чорудар.
4. Хөгжүмчүлер бөлүү – уругларның хеп-сынын, шииниң хөгжүм каасталгазын, сценаның болгаш залдың декорациязының дугайында чугаалажыр. Авторнуң шиизинге таарыштыр кандыг музыка, танцы шимчээшкиннерин киирип болурун дугуржур.
Эртем-техниканың хөгжээни-биле амгы үеде класстан дашкаар чорудар ажылдарның бирээзи литературлуг кежээниң дерилгезин үениң негелдезинге дүүштүр дерип ап болурунуң аргазы бар. Тыва чогаалга хөй янзы көргүзүг материалдары өске эртемнерге бодаарга, эвээш. Ону солун кылдыр чогаадыры уругларның фантазиязындан кончуг хамааржыр.
Сценага Е.Д. Танованың хөрек чуруу, ооң адаанда: «Өртемчей ол – театр-дыр, өргүн чону – артистер-дир», «Уран чүүл – чоннуу болур» деп бижимелдер, авторнуң чогаадыкчы ажы-лынга хамаарыштыр презентацияны ажыглап болур.
«Өртемчей ол – театр-дыр, өргүн чону – артистер-дир» деп литературлуг кежээниң программазы:
1. Шиини көрүкчүлерге көргүзери.
2. Эң эки ойнаан кыс рольда…
3. Эң эки ойнаан эр рольда… деп атты көрүкчүлерниң дузазы-биле тодарадып үндүрери.
4. Тываның национал хөгжүм шии театрының артистери-биле ужуражылга.
5. Түңнел
Кежээниң чорудуу
Башкарыкчы:
Е.Д. Танова – Тываның Улустуң чогаалчызы, төөгү эртемнериниң кандидады, сураглыг журналист, шүлүкчү, прозачы, драматург, очулдурукчу. Ооң бижээн чогаалдарынга В. Локонов, Д. Куулар, М. Хадаханэ, Ч. Серен-оол, О. Сувакпит, Ч. Куулар, В. Салчак болгаш өскелер-даа боттарының сайгарылгалыг чүүлдеринге
үнелелдерни берген.
Ооң хөйге билдингир шиилеринден «Илбилиг согун», «Кайгал Каңмыыл», «Туттурбайн чорза-чорза», «Мөңге дириг идегел» деп шиилериниң аразындан бис бөгүн «Дүжүметке тураскаал» деп ийи көжегелиг беш көргүзүглүг шиизин силерге бараалгадыр-дыр бис.
Киржикчилери:
Чурукчу
Чурукчунуң кадайы
Дарга
Дарганың секретары
Башкарыкчы: Хүндүлүг аалчылар, башкылар, уруглар! Кежээвистиң баштайгы кезээн төндүрүп тура, дараазында көрүкчүлерниң үнелелдерин тодарадыптаалыңар.
2. «Эң эки ойнаан кыс рольда…» кым деп киржикчини адап болур силер, уруглар? База чүге ол киржикчини шилип алдыңар?
3. «Эң эки ойнаан эр рольда…» кым деп киржикчини адап болур силер, уруглар? База чүге ол киржикчини шилип алдыңар?
4. Тываның национал хөгжүм-шии театрының артистери-биле ужуражылга.
Артистерге сөс.
5. Түңнел
Түңнел сөстү башкы азы школаныңудуртукчуларының бирээзи кылыр. Олар литературлуг кежээниң эрткенинге үнелелди берип, эки ойнаан оолдар, кыстарны, «эң эки кыс роль», «эң эки эр роль» ойнаан артистерни, бүдүн чыл дургузунда бөлгүм ажылынга идепкейлиг киришкен уругларны онзагайлап демдеглээр. Ынчангаш литературлуг кежээлер уругларның угаан-медерелиниң сайзыраарынга, талантызының ажыттынарынга, уран чүүлге сонуургалын оттурарынга идигни бээр.
Ооң чедиишкинниг чорудулгазы өөредилгениң федералдыг күрүне стандарттарының негелделери ёзугаар башкы биле өөреникчилерниң чогаадыкчы тывыштарындан, демниг бөлүктеп ажылдаарындан кол хамааржыр деп түңнелге келдивис.
Литература:
1. Воспитательный процесс: изучение эффективности. Методические рекомендации / Под ред. Е.Н.Степанова. – М., 2000.
2. Калзан, А.К. Өзүлдениң демдектери. – Кызыл, 1991.
3. Качурин, М.Г. Внеклассное чтение и внеклассная работа по литературе // Методика преподавания литературы / Под.ред. З.Я. Рез. – М., 1985.
4. Куулар, Д.С. Тувинская литература на пороге нового века // История и современность. – Кызыл, 2002.
5. Методика преподавания литературы / Под ред. О.Ю.Богдановой и В.Г. Маранцмана. I часть. – М., 1995.
6. Сүндүп, Д.Ч. Тыва улустуң аас чогаалын школаларга өөредириниң методиказы. – Кызыл, 1992.
7. Чамзырын, М.Ч., Чамзырын Е.Т. Самагалтай ортумак школазы: Арга-дуржулга, дилээшкиннер, класстан дашкаар ажылдар. – Кызыл, 1998.
8. Чамзырын, Е.Т. Төрээн чогаалдың теориязын болгаш методиказын өөредири. – Кызыл, 2005.
Чечен чогаал номнары:
1. Танова, Е.Д. Шиилер. – Кызыл, 2008.
А.Х. ХЕРЕЛ,
филология эртемнериниң кандидады, Национал школа хөгжүдер институттуң эртем секретары.
Ук материалды “Башкы” журналының электроннуг хевиринде парлаан
