Темазы: М. Эргеп «Хек чүге ыраажы болганыл?»
Сорулгалары: Кижизидилгелиг сорулга: номчулгага сонуургалдыг, тɵрээн чериниң куштарын танып билир, ада-иезин, улуг кижилерни хүндүлеп, оларның чугаазын дыңнап билир мɵзү-шынарларны кижизидер. ϴɵредиглиг сорулга: чогаалды авторлуг тоол деп илередип, номчаан чогаалының идейтематиктиг утказын тодарадып билирин чедип алыр.
Сайзырадылгалыг сорулга: сɵзүглелден чечен чогаалдың уран-чечен аргалары: деңнелге, эпитеттиң чижектерин танып билир кылдыр сайзырадыр. Чогаалдың ужур-утказының дугайында уругларның боттускайлаң медерелдиг кɵрүжүн хевирлээр. Чугаа культуразы болгаш шын бижилгени деңнеп, даап бодап, түңнеп билирин сайзырадыр.
Уругларның чедип алыр түңнелдери:
Предметтиг: бо чогаалды дамчыштыр чырык чер кырында чүгле кижилерге эвес, дириг амытаннарга болгаш ие-черге хумагалыг болур деп чүүлдү медереп билип алыр. Тоолдуң маадыры Хекчигеш дугайында чаа билиглерни чедип алыр, чогаалда болуушкуннарны амыдырал-биле холбап билир.
Метапредметтиг: зоология, долгандыр хүрээлел эртемнеринде алган билиглери-биле чергелештир «Хек чүге ыраажы болганыл?» деп авторлуг тоолдан немелде билиглерни алыр.
Бот-тускайлаң: чогаалдың маадырларының аажы-чаңынга, кылдыныгларынга даянып, чогаалдың кол бодалын, темазын тодарадырда, боттарының үзел-бодалдарын тодарадып, сайзырадып билир. ϴске кижилерге ажыктыг чүүлдерни кылып чорууру чугула дээрзин тайылбырлап шыдаар.
Ажыглаар арга-методтар, технологиялар: шинчилел, беседа, индукция (чижектерден түңнелге кээр), анализ аргалары; РКМЧП – технология.
Принциптер: медерелдииниң – ɵɵренип турар чүүлдерин хандыр шиңгээдип алырын негеп турар; кɵргүзүглүүнүң – уругларга кичээл бүрүзү кɵргүзүг болур ужурлуг.
Дерилгези: ном «Бойдус үжүглели», хек куштуң чуруу, куштуң үнүн бижиткен аудио азы видео.
Кол билиглер: ие болгаш чаш кижиниң аразында харылзаа, иениң ынакшылы.
Кичээлдин чорудуу
I. Организастыг кезээ. ϴɵреникчилерниң башкы-биле кады демниг ажылдаарының байдалын тургузар. Б а ш к ы : Экии, уруглар! Уруглар, силер частың башкы чечектери хек-даваннар ышкаш чараш-тыр силер. Бот-боттарыңарже кɵржүптүңерем, уруглар. Ам шупту хүлүмзүрүптээлиңер! Олуруп алыңар. Кичээлге белен силер бе? Уруглар, бɵгүн бис тɵрээн чогаал кичээлинге чаа тема ɵɵренир бис. Шупту кичээлге эки харыылаар, идепкейлиг ажылдаар силер шүве.
II. Уругларның сонуургалын оттурары Башкы: (Хектиң үнүн дыңналдыр салыр) …
Чүнү дыңнап тур силер, уруглар?
ϴ ɵ р е н и к ч и л е р : Куш үнү.
Б а ш к ы : Чүү деп куштуң эдери-дир, танып кɵрээлиңерем.
ϴ ɵ р е н и к ч и л е р : Хек куштуң эдери.
Б а ш к ы : Эр-хейлер, уруглар, дараазында тывызыкты тыва кааптыңарам. Сүге дег боттуг, Сүт далай ыыттыг.
ϴ ɵ р е н и к ч и л е р : Хек.
Б а ш к ы : Уруглар, бɵгүн кичээливиске кандыг куш дугайында чогаалды номчуур бис деп бодап тур силер? Кичээлдиң темазын чугаалаптыңарам. (ϴɵреникчилерниң харыызы).
Б а ш к ы : Бɵгүн кичээливиске хек деп куштуң дугайында чогаалды номчуур бис. ϴɵреникчилерниң кыдырааштарынга теманы бижидер: Монгуш Эргеп «Хек чүге ыраажы болганыл?» (Арын 77).
III. Чаа теманың тайылбыры.
1) Кичээлдиң сорулгазын тодарадыры.
Б а ш к ы : Уруглар, кичээливиске кандыг сорулга салып болур бис?
ϴ ɵ р е н и к ч и л е р : Чогаалдың утказын сайгарары, маадырларын тодарадыры, темазын илередири, уран-чечен аргаларны тып ажылдаары…
Б а ш к ы : Уруглар, кичээлдиң сорулгаларын чедип алыры-биле, демнежип ажылдаалыңар.
Уруглар, чогаалды номчуур мурнунда, чогаалчы дугайында сактып чугаалажыптаалыңар. Монгуш Эргеп деп кымыл ол? Чогаалчының ооң мурнунда кандыг чогаалын ɵɵренип эрткен ийик бис? Ол чогаал кандыг аянга бижиттингенил?
ϴ ɵ р е н и к ч и л е р : Монгуш Эргеп – уруглар чогаалчызы. «Чартык арбай», тоол аянынга бижиттинген чогаал.
Б а ш к ы : Бɵгүн ɵɵренир чогаалывыстың адындан чугаа чүнүң дугайында чоруп турарын тодарадып болур бис бе? Сɵзүглелди чүгүртү кɵре каапкаш, чогаалдың маадырларын даап бодап кɵрээлиңер.
ϴ ɵ р е н и к ч и л е р : Чогаалдың маадырлары: хек биле хек оглу – хекчигеш.
2) Хек куш дугайында немелде билигни бээри.
Б а ш к ы : Уруглар, ɵɵренир чогаалывыста хек дугайында чугаа чоруп турар болганда, ол куш-биле таныжып кɵрээлиңер. Хек куш дугайында дыңнадыгны ɵɵреникчи номчуур.
(ϴɵреникчиге баш бурунгаар дыңнадыгны кылып алгаш, кээрин дагзып каан турар. Презентациядан уругларга хек дугайында кыска медээ-биле таныжар).
Хек – тускай үннүг куш. Уя тутпас, чуургаларын өске куштуң уязынга төрүп каар. Хек оглу ɵске уяга частып, өзер. Хектиң чурттаар чери турум эвес. Бир черден бир черже ужуп чоруп-ла каар, ынчангаш бойдустуң чаяалгазы-биле, уя тутпас куш болган. ϴске куштарның чивези дүктүг курттар-биле чемненир.
3) Словарьлыг ажыл. Чогаалда уругларга билдинмес сɵстерниң тайылбырын чорудар:
ыраажы – ырлаарынга салым-чаяанныг кижи;
шагбаң – шагжаң, шагжагар (син.);
сарынналдыр – кударанчыг үн-биле ырлаары;
чалыны – чылыы;
хүргүл-бора – ɵң-чүзүн, хүреңзимээр шокарлыг, боралдыр.
4) Аянныг номчулга. Сɵзүглелди аянныг, тода номчуур. Баштай кезекти башкы аянныг номчуур, оон улаштыр ɵɵреникчилерге кезектеп номчудар. Аянныг номчулганың негелделеринге дүүштүр номчуурун сагындырар. ϴɵреникчилерни дыштандырары-биле, кожамыктарны ырладыр, аялга аайы-биле хостуг шимчээшкиннерни кылыр.
Частың айын ɵттүр ырлаар
Чараш үннүг хек-ле кушту.
Чаржып ойнап, хɵглеп турар
Чалыы чаш-ла ɵɵрүмнү.
Ала часты ɵттүр ырлаар
Аян үннүг хек-ле кушту.
Аралажып, чергележир
Аныяк чаш ɵɵрүмнү.
IV. Быжыглаашкын. Баштайгы быжыглаашкын, бот ажылдар, кыска түңнелдер кылыры.
1) Чогаалдың темазын, кол маадырын тодарадыры. Чогаалды авторлуг тоол деп тодарадыры. Айтырыгларга харыылап тургаш, ɵɵреникчилер тода, долу харыыны бээрин башкы сагындырар. Б а ш к ы : – Автор чогаалда чүнүң дугайында бижип турарыл, уруглар?
– Чогаалдан чаа чүнү билип алдыңар?
– Чогаалдың кол маадыры чүү-дүр, уруглар? (Хекчигеш).
– Чогаалдың кол маадыры хекчигеш болганда, чогаал кандыг хевирге бижиттинген деп бодаар силер?
Лилия Валерьевна САНЧАЙ-ООЛ, Шагаан-Арыг хоорайның 2 дугаар школазының тыва дыл, чогаал башкызы.
Уланчызы http://irnsh.ru/wp-content/uploads/2023/12/BASHKY_12…, 40 дугаар арында.
