Тыва чон чаш төлдүң хиндиин илередир ужур-чаңчылдарын өпеяа иезиниң иштинге бодараан үезинден тура-ла эгелээр чораан. Ф.Я. Кон ам төрүттүнер төлдүң хиндиин илередириниң дугайында дараазында билиишкинни демдеглээн: «Бир эвес төл хырын иштинге үргүлчү тепкиленип чыдар болза, кыс төрүттүнер, а бир эвес ында-хаая болгаш күштүг тепкилээр болза, эр болур» [Кон, 1934: 140]. Оон аңгыда, тывалар чаа өзээн хойнуң ыйлаңгызын база шинчилеп, ооң хевиринден төрүттүнер чаштың хиндиин тывар чаңчылдыг чорааннар. Моолдуң тываларының төрүттүнер чаштың хиндиин илередир чаңчылдарының дугайында Е.В. Айыжы мынчаар бижээн: «Бир эвес сааттыг херээжен кижиниң арнынга мелдерлер тыптып кээр болза, төлү эр болур чадавас, а арнының өңү өскерилбес болза, кыс болур. Сааттыг херээжен кижи эр кижиниң эдилээри бижек, оттук, кымчы дүжээр болза, өпеяазы эр болур. Бир эвес каасталгалар, ине, янзы-бүрү өңнерлиг пөс-таавы дүжээр болза, кыс болур. Ижинниң хевири шөйбексимээр болза – кыс, а борбак болза – оол болур. Чигирзиг чем чиксээр болза – кыс болур, а ажыг, кыжыраң чем чиксээр болза – оол болур» [Айыжы, 2015: 417].
Өске-даа түрк-моол чоннарда ышкаш, тыва өг-бүлеге кыс уруг төрүттүнеринге бодаарга, оол уруглуг болуру күзенчиг. Көшкүн өг-бүлеге оол уругнуң төрүттүнериниң чугулазын бадыткаан чижектер төөгү-этнография дугайында ажылдарда таваржып турар. Тываларның чаңчылчаан билиишкининде оол уругну угун салгаар кижи, даянгыыш, кол дузалакчы кылдыр бодап, «…оолду келир үеде аңчы болгаш чемгерикчи кылдыр көөр чорааннар» [Айыжы, 2015: 415]. «Сойоттар шупту кыс эвес, а оол уруглуг болуксаарлар, – деп, А.В. Адрианов бижээн, – чүге дизе кыс уруг-биле кады ады, аймаа болгаш өнчүзүн катай чидирер» [Адрианов, 1888: 345]. Ф.Я. Коннуң демдеглеп турары-биле алырга, «Сойоттар баштайгы кадайы оол божувас болза, ийи дугаар кадай алыр турган» [Кон, 1934: 136]. М.Б. Кенин-Лопсанның эскергени болза, өг-бүлеге оол уруг төрүттүнерге, алгап-йөрээри безин бир тускай болур [Кенин-Лопсан, 2006: 114]. Оон аңгыда, бир эвес өг-бүлеге чүгле кыс уруглар төрүттүнер болза, кырган-ачазы азы бир чоок улуг назылыг өгбе өг-бүлениң ээзинге оттуун белекке бергеш, оол уруг төрүттүнер болзун деп йөрээп каар чораан [Кенин-Лопсан, 2006: 160]. Ол ышкаш билиишкиннер өске чоннарга база турган. Чижээ, А. В. Потанинаның демдеглээни болза, «Буряттар хөй ажы-төлдүг, ылаңгыя оолдарлыг болуксаары. Ажы-төл дугайында чугаалап тура, хөй кезии оолдар болурун күзээрлер» [Потанина, 1912: 24]. Калмыктарда: «Оол уруг төрүттүнүп келирге, улуг өөрүшкү-биле хүлээп алыр, чүге дизе оол уруг аймактың салгакчызы болгаш ада-өгбелериниң адын эдилеп чоруур кижи кылдыр санаттырар» [Бакаева, Гучинова, 1992: 94].
Оол уруг биле кыс уругнуң төрүттүнгенинге хамаарыштыр ёзулалдар база ылгалдыг болур. Чаш кижиниң эр азы кыс хиндииниң ылгалы ёзулалдар үезинде ажыглаар херекселдерден болгаш демдектерден көстүр. Херээжен кижи чиигеп турар үеде эр хиндиктиг улус өг иштинге турбас, ынчалза-даа дыка ыравас, дуза херек апарып болур [Айыжы, 2015: 416]. Тыва эртемден Б. Баярсайханның чугаазындан алырга, цэнгэл тывалары сааттыг иениң божууру саадай бээр болза, өгнүң эр ээзи хенертен боо адып, демир сава каңгырадыр дагжадыр чораан, ону «чожудары» дээр. Бо чүүлде солун харылзаа болза, оренбург калмыктарында ол ышкаш ёзулал бар: «…өгнүң эр ээзи божуп чыдар кижиниң бажының чанынга боо адар, ол үеде аңаа турган улус аажок шимээргеп, дааш үндүрер» [Бакаева, Гучинова, 1992: 92]. Ю. Г. Кустова хакас чонда божаан иеге база бир солун дузаны бижип алган «…өгже хенертен божуп чыдар иениң бээзи кирип кээп, кернин чожудуптар турган. Оон аңгыда, артындан келгеш, ооргазынче часкап каап база болур. Анаада болза, ынчаар кылыры хоруглуг турган» [Кустова, 2000: 30].
Чаштың хинин кезер херекселдерде база хиндиинге хамаарылгалыг херекселдер ажыглаар турган. Е. К. Яковлевтиң бижип турганы-биле алырга, оол уругнуң хинин бижек-биле кезип турган [Яковлев, 1900: 87], ол чүл дээрге, эр хиндиктиң эге үндезини болур херексел болур. Ол ышкаш ёзуну хакастарда барын база В. Я. Бутанаев демдеглээн [Бутанаев, 1988: 207].
Хиндиин илередири божудулга ёзулалынга хамаарылгалыг өңнерде база көстүр чораан. Л. П. Потапов барыын тываларда солун барымдааны демдеглээн. Хин шыгжаар хапчыгажының өңү чаш кижиниң хиндиинден хамааржыр: кыс уругга – кызыл өң, оол уругга – көк [Потапов, 1969: 268]. Шинчилекчилерниң бодалы-биле алырга, XIX вектиң төнчүзүнде – XX в. эгезинде бай калмыктар төл төрүттүнгенин демдеглеп, өөнүң кырынга аңгы-аңгы өңнерлиг тук азып каар чорааннар. Оол уруг төрүттүнгенде, ынакшыл болгаш шынчы чоруктуң демдээ болур сарыг өң колдаан тук азар, а кыс уруг төрүттүнгенде, тукта кызыл өң колдаан болур – чуртталга болгаш өөрүшкүнүң демдээ [Бакаева, Гучинова, 1992: 95]. Мурнуу алтайларда хин хавының хевири-биле ылгалыр: кыс уругнуң хинин шыгжаар хап үш-булуңчук хевирлиг болур, оолдарның – согун бажынга дөмей, ромб хевирлиг хапка сугар [Потапов, 1969: 268]. Божуур ёзулалда согун эр кижиниң демдээ болуп турары солун. Г. Н. Курбатскийниң ажылында дараазында демдеглелдер бар, чижээ: бир эвес өг-бүлеге кыс уруг төрүттүнген соонда, дараазында оол уруг күзээн болза, херээжен улус уруг сыртыын бичии ойнаарак хевирлиг ча, согун-биле кады черге хөөп, оол уругну шаңнаар кылдыр бурганга чалбарыыр чораан [Курбатский, 2001: 174]. Уруг сыртыын шыгжары база эр-кыс аайы-биле ылгалдыг. Е. В. Айыжының демдеглээни биле алырга, «…уругну божуткан улгады берген херээжен кижи уруг сыртыын шыгжаарда өг иштинге шенек хире ханы оңгар каскаш, кыс уругнуң уруг сыртыын өгнүң кыс талазынга, а оол уругнуң – эр талазынга хөөп каар. Ук ёзулалды кылырда, кижи баспас черни шилип алыр (орун, аптара адаа, бир болза, хана баары)» [Айыжы, 2015: 418].
Божуур ёзулалга тывалар эр кижиниң хевинче улуг кичээнгейни угландырып чорааннар. Улусчу ёзу-чурум ёзугаар алырга, ачазының азы кырган-ачазының хептери камгалаар күштерлиг болур. Кырган-ачазының чүвүрүнге ораап каарга, чаш төлдү аза-буктан камгалаар, кадык-шыырак болдурар [Кенин-Лопсан, 2006: 157]. Ук кылдыныглар чүгле тываларда эвес, а буряттар болгаш хакастарда база бар [Басаева, 1991: 63; Кустова, 2000: 35].
Үстүнде айыттынган ёзулалдар чаш төлге улуг ужур-уткалыг болуп, ниитилелге чаңчыгып, келир амыдыралынга дузалыг болур. Ниитизи-биле алырга, түрк-моол чоннарның божудулга ёзулалы дөмей чүүлдерлиг болуп, сааттыг херээжен кижини болгаш чаш төлдү кадагалаарынче угланган болурун демдеглезе чогуур.
Материалды чыып белеткээн: Артыш Монгуш.