«Алдын үүже» деп рубрикавыстың дөрткү үндүрүүнде дүүн чаа, апрель 28-те, презентациязы болган «Өг-бүле педагогиказы» деп үстүкү класстарга болгаш профессионал ортумак өөредилге черлериниң сургуулдарынга чаа өөредилге номундан үзүндүнү чырыдар-дыр бис.
Кижи бүрүзүн кирер өглүг, эдержир эштиг болур кылдыр бойдус чаяаган. Назы-хар чедип, үези келирге, кижи өг-бүле тудуп, ажы-төлдүг апарып, оларны кижизидип эгелээр. Өг-бүле тудары – нарын айтырыгларның бирээзи. Аңаа тускай билиглер болгаш арга-мергежил негеттинер.
Ажы-төлүн «бут кырынга тургузары» – ада-иелерниң чугула шиитпирлээр айтырыгларының бирээзи. Тыва педагогика кижизидилге деп сөстү ховар ажыглаар турган. Олар колдуунда уругну чажындан тура чагып-сургап тургаш, эки мөзү-бүдүштүг кижи кылдыр өстүрер деп чугаалажыр. Ынчангаш тыва улус мынча дижир: «Кижи болуру – чажындан, аът болуру – кулунундан».
Адазы оглун чажындан тура мал-маганга ынак болур кылдыр кижизидип, улуг улустуң киржилгези чокка аътты эзертеп, ону ажаап-тежээп билир кылдыр чаңчыктырып каар.
М. Б. Кенин-Лопсанның айтып турары-биле алырга, шаандагы тывалар чаш уругну бирден он үш харга чедир ада-өгбелерниң сагып чорааны чаңчылдарын билир кылдыр өстүрер чораан. Чаш төл-даа, чаш шет-даа, чаш кулун-даа бир дөмей. Чаш төлдү бичиизинден эгелеп эки чаңга чаңчыктырып өстүрерге, ол бүгү назынында эки мөзүлүг кижи болур. Он үш харга чедир бичии оол мегелеп чаңчыккан болза, ол алдан бир харлыг ашак апаргаш безин мегечи болуп артар дижир. Бир эвес чаш шетти ыргайты тыртып каар болза, ол өзүп келгеш безин ыргак дыт болур дижир. Бир эвес чаш кулунну хояр кылдыр чаңчыктырып аар болза, ол аът апаргаш безин хояр деп чугаалажыр.
Ажы-төлүн эки аажы-чаңныг кижи кылдыр өстүрери – ада-иениң кол сорулгазы. Кижизидилге деп сөстүң укталган дазылы – «кижи». Кижи – бойдустуң эң-не дээди чаяалгазы. Кижи бүрүзү ыяап-ла бир кижиниң төлү болуп төрүттүнгеш, ооң соонда бир-ле кижиниң адазы, иези, кырган-ачазы азы кырган-авазы болуп, хүндүлүг хүлээлгелерни күүседир апаар.
Тыва улусчу педагогикада кижиниң мөзү-бүдүжүн хевирлээрде, баштай ооң сагыжын «актаар» – арыглап, буянныг чүүлче угландырар. Кижиниң ак сеткили ада-иезиниң ынакшылындан эгелээр, ол кижиниң мээ-медерелинден, аажы-чаңындан, бодун алдынып чоруурундан илереп көстүп кээр.
Өзүп олурар кижиниң мөзү-шынарын өг-бүлезинге хевирлеп, ажыл-агыйжы болурунга чаңчыктырып, улус-биле харылзажып билир кылдыр, бодун боду шүгдүнүп, миннип чоруур кылдыр чагып-сургап кижизидер ужурлуг. Өг-бүлезинге ажы-төл күш-ажылга чаңчыгып өөренир.
«Кижизидилге деп чүл?» деп айтырыгга чуваш педагог, академик Г.Н. Волков «Кижизидилге дээрге үлегер болгаш ынакшыл-дыр» деп харыылаан. Кижизидилге улуг улустуң, ылаңгыя ада-иениң, амыдыралчы үлегеринден болгаш ажы-төлүнге ханы ынакшылындан тургустунар деп ол айтып турар.
Өг-бүле кижиниң бодунга, өске кижилерге, ажыл-ишке, культурага, ниитилелге, бойдуска хамаарылгазын болгаш харыысалгазын хевирлеп чоруур. Харыысалга, бирээде, өг-бүлениң болгаш ниитилелдиң негелделерин, ужурларын сагып чоруурундан, ийиде, кижиниң арын-нүүрүнден, иштики сагыш-сеткилинден илереп көстүр.
Ада-иениң ажы-төлүнге үлегерлиг болуру – өг-бүледе кижизидилгениң түңнелдиин көргүзүп турар. «Ада-ие кандыг болдур, ажы-төлү ындыг болур» деп бурунгу тывалар чугаалап чораан.
Өг-бүле – амыдыралдың өзээ, а ажы-төл – аас-кежик. Аныяк-өскенге келир үеде ада-иениң хүлээлгезин күүседир деп харыысалга онаажыр. Ынчангаш тыва улустуң «Мурнун истээр, соон хынаар херек» деп чагыын аныяк улус сагыыр ужурлуг.
Кижизидилгениң алыс утказы – ажы-төлдү амыдыралчы билиглерге, күш-ажылга өөредири, ёзу-чурумга чаңчыктырары. Тыва чоннуң кижизидикчи дуржулгазында ада-ие улус ажы-төлүн сургап, боттарының амыдыралчы үлегери-биле кижизидип чораан.
#этнолаборатория #ИРНШ #рубрика_Алдын_үүже
