Тыва дыл дугайында

Делегейде бөгүнгү хүнде аңгы-аңгы санаашкыннар-биле алырга, 5000–6000 хире янзы-бүрү дылдар бар.

Делегей дылдарын тывылган угун барымдаалап өг-бүлелерге чарып турар. Дылдарның шак ындыг ук-уксаазының аайы-биле (генеалогтуг) бөлүктээшкинин ёзугаар тыва дыл түрк дылдарның бөлүүнге хамааржыр. Н.А. Баскаковтуң бөлүктээшкини-биле алырга, тыва дыл түрк дылдарның чөөн хунн адырының уйгур-тукюй бөлүүнде кирип турар. Ук бөлүкке бурунгу дылдар кылдыр санаттынар орхон-енисейниң бижимелдери болгаш амгы тыва база карагас (тофа) дылдарны хамаарыштырган.

Түрк дылдарның амгы бөлүктээшкини-биле алырга, тыва дыл саян (тоба) бөлүкке хамааржыр, бодунуң ээлчээнде ол ийи аңгы бөлүктүг: а) тыва, көк-мончак, цэнгэл; б) чөөн тыва, ооң иштинде тожу, уйгур-урянхай, тофа дыл.

Делегейде дылдарның типологтуг (морфологтуг азы грамматиктиг тургузуунуң аайы-биле) бөлүктээшкинин ёзугаар тыва дыл агглютинативтиг дылдарның бөлүүнче кирип турар.
Девискээр талазы-биле тыва дыл саха (якут), долган, шор, хакас, тофа, алтай дылдар-биле кады Сибирьниң түрк дылдарынга хамааржып турар.

Тыва дылды, ооң диалектилерин болгаш аялгаларын, амгы тыва литературлуг дылдың айтырыгларын, дылдың төөгүзүнүң айтырыгларын шинчилеп келгениниң түңнелинде, профессор, тыва дыл эртемдени Ш.Ч. Сат тыва дыл төрел аймак-сөөктерниң дылындан аңгы бот-тускайлаң дыл кылдыр X–XV чүc чылдарда хевирлеттинип келген деп санаан.

Тыва дыл – Тыва Республиканың девискээринге орус дыл-биле деңге күрүне дылы дээрзин Тыва Республиканың Үндезин хоойлузунуң 33 чүүлүнде айыткан (1993 ч.)

Россия Федерациязының 2010 чылда чизези-биле алырга, тыва дылда 232 000 ажыг кижи чугааланып турар: 210 хирези Россия девискээринде база Тыва Республикада, Моолда – 5000 ажыг, Кыдатта – 2000-дан эвээш санныг.

Тыва дыл хүнү

2016 чылдың январь 18-те Тыва Республиканың Чазааның Чарлыын ёзугаар ноябрь 1-ниң хүнүн Тыва дыл хүнү кылдыр чарлап, доктааткан. Бо болуушкун тыва чоннуң культура болгаш сагыш-сеткил өнчүзү, ооң байлаа болур тыва дылды камгалап-кадагалаар, деткиир база сайзырадыр сорулга-биле доктааттынган.

Тыва дыл хүнүн тургузар дугайында эгелекчи саналды Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржай саналдап киирген.

Ол бодунуң XX чүс чылдың 1989 чылда парлаттынган «Ѳнчү» деп шүлүк-чугаазында:
«Тыва дылың,
Тыва чонуң,
Тыва чериң –
Ожууңңуң үш ыдык дажы ол-дур, оглум.

Тыва чериң,
Тыва чонуң,
Тыва дылың –
Тынгарыкчы аржааннарың ол-дур, оглум.

Тыва чон – чоорганың,
Тыва дыл – кызыл тының,
Тыва чер – тѳрээн чуртуң–

олар үш сагыызының, тейлеп чоруур бурганнарың болур эвеспе, оглум.
Бо ыдыктыг эртинени сеңээ өнчү кылдыр арттырдывыс. Ажы-төлүңге хайыралыг бо үш эртинени камныг, хумагалыг, арыг-чаагайы-биле өргүп дамчыдар сен…» – деп келир салгалдарга чагыын берген.

Ынчангаш улуг чогаалчының бо мѳңге чагыы Тыва дыл хүнүн байырлап эрттиреринге ужук болган.

Клара ДОРЖУ, филология эртемнериниң кандидады.