Ук хемчегни Россияның Эртем академиязында Дыл эртемнериниң институду организастаан. Россияда аңгы-аңгы национал чоннарның төрээн дылын кадагалаар, катап эгидер болгаш документациязын кылып белеткээр талазы-биле эртем төвү ону удуртуп эрттирген.
Тыва Республикадан ол өөредилгеге Национал школа хөгжүдер институттуң директору Елена Куулар, ук албан чериниң ажылдакчылары: Чечек Сарыглар, Альбина Моңгуш, Чочагай Хомушку, Рада Демчик киришкен.
Апрель 5-те биче буурай чоннарның төрээн дылынга хамарыштыр Дыл политиказын болгаш ону амыдыралга боттандырарының теоретиктиг айтырыгларын чугаалашкан.
Чижээ, Соңгу чүктүң, Сибирьниң, Ыраккы Чөөн чүктүң биче буурай чоннарының төрээн дылын сайзырадыры. Эртем төвүнүң ажылдакчызы, эртемден, нанай дыл болгаш чогаал башкызы Василий Харитонов бо айтырыгга хамаарыштыр Хабаровск крайга кылган ажылының аайы-биле арга-дуржулгазын таныштырган.
Россияның Эртем академиязының Сибирь салбырының эртем ажылдакчызы Вячеслав Шадрин «Юкагир дыл: ооң юридиктиг эрге-байдалы, чидиг айтырыглары, дылды эдилээриниң келир үеде ужур-дузазы» деп онза солун илеткелди кылган.
Уруглар садтарынга бурят дылды өөредир, төрээн дылынга чугаалажыр эптиг байдалды тургузар талазы-биле арга-дуржулгазының дугайында Забайкальск крайның Агинск хоорайда Социал ажылдакчыларның билиин бедидер институттуң улуг башкызы Цымжит Цыдендоржиева сонуургадып илеткээн.
Москвада Н. А. Некрасов аттыг библиотеканың чиңгине директору Екатерина Светличная чон бүрүзүнүң төрээн дылын кадагалап арттырар, сайзырадыр талазы-биле төлевилелдерни деткиир фондулар дугайында таныштырган. Россияның Президентизиниң фондузу чоннарның төрээн дылын сайзырадыр төлевилелдерни күрүне өмүнээзинден деткиир, оон аңгыда, хуу фондулар база бар дээрзин чугаалаан.
Часкы школаның киржикчилери боттарының санал-оналын киирип, арга-дуржулгазын чугаалаан. Башкортостанда хоочун башкы Лилия Мусина «Азбука по сказкам» деп чаартыкчы ёзу-биле кылган номун көргүскен. Төрээн дылын билбес башкир уругларга төрээн дылын өөредир номну 2017 чылда парлаан. Бөдүүн башкы кижиниң арга-дуржулгазынга даянып кылган номун Часкы школаның киржикчилери аажок сонуургап, үлегер-чижек кылдыр чорудуп бээрин дилээн.
Апрель 6-да төрээн дылын орус дыл-биле чергелештир күрүне дылы кылдыр эдилеп чоруур республикаларның төлээлериниң илеткелдерин дыңнаан.
Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг эртем шинчилел институдунуң эртем ажылдакчызы Чойган Ондар «Мээң оглумнуң төрээн дылы – тыва дыл: Тыва Республиканың уруглар садында өөредилге болгаш кижизидилге дылы» деп илеткелди кылган.
Регионнуң уруглар садтары ада-иелерден документ хүлээп алырда, бичии чаштарның төрээн дылы – тыва дыл эвес, а орус дыл деп айтып каарын негеп турарының чижээн чугаалаан. 2023 чылда бо чидиг айтырыгны өөредилге организациязы канчаар шиитпирлээнин, тыва дылды төрээн дылым деп адаар эрге-ажыын херек кырында камгалап алганын дыңнаткан.
Ортумак школада уругларның төрээн дылын өөренир эрге-ажыын боттандырып турарының дугайында социолингвист Влада Баранова илеткээн. 2018 чылда, төрээн дылынга өөредир школаларның санын кызырган-даа болза, төрээн дыл кичээлдерин факультатив азы аңгы эртем кылдыр арттырып алыр эргени берген. Школага өске нация чоннарның уругларын төрээн дылынга өөредири чедимчелиг шиитпирлеттинип турар бе деп, айтырыгны ол көдүрүп делгереңгей сайгарган.
Мультфильмнерни төрээн дылынга очулдурар ажылды организастаарының дугайында Соңгу Осетия-Алания Республиканың үлегерлиг арга-дуржулгазын көргүскен. «Ирон Федерация» деп хөй-ниити организациязының Чөвүлелиниң кежигүнү, юрист, юридиктиг эртемнерниң кандидады Тамерлан Цгъойты мультфильмерни осетин дылга үндүрер талазы-биле улуг арга-дуржулгазын үлешкен. Юридиктиг болгаш саң-хөө айтырыгларын канчаар шиитпирлээнин, ындыг төлевилелге киржир улусту канчаар хаара тудуп, эвилелдээнин таныштырган. «Маша и медведь», «Фиксики», «Лео и Тиг», «Рапунцель» болгаш оон-даа өске мультфильмерни уруглар осетин дылда көрүп турар дээрзин дыңнаткан.
Күрүне албан черлеринге бижик киирерде төрээн дылын чедимчелиг ажыглаарының дугайында Башкортостан Республиканың Төрээн дыл клувунуң удуртукчузу юрист Рустем Баттал боттуг чижектер-биле тайылбырлаан.
Даг-Алтай Республикага болган таварылгаларны чижеглээш, улустуң дыл-домаан аңгылаар байдалдарны Россия Федерациязының эрге-хоойлузунга даянып, шиитпирлээр аргаларны Москваның М.В. Ломоносов аттыг күрүне университединиң доозукчузу, юрист Аруна Амургушева илеткээн.
«Амыдырап-чурттап турар черинге төрээн дылын ажыглаар деңнелин канчаар бедидерил?» деп солун илеткелди Вячеслав Иванов таныштырган. Бир эвес республикада ийи күрүне дылы бар болза, албан черлериниң, кудумчуларның аттарын ийи дылга бижээн болур ужурлуг. Кайы-бир суурда организация, садыг, албан чериниң адын хоойлуга дүүштүр ийи дыл кырында биживээн болза азы ол бижик частырыглыг болза, билдириишкин бижээш, ону шын бижиирин негеп болур дээрзин ол боттуг чижектер-биле бадыткаан.
Россия чоннарының төрээн дылының чөптүг айтырыгларын эртемденнер, юристер, кайы-даа дылдың эдилекчилеринден идепкейжилер ханы билиглиг арга-сүмезин, депшилгелиг арга-дуржулгазын үлежип турары ажыктыг деп часкы школаның киржикчилери түңнээн.