ШЫВА ТОННУ ДААРАП ӨӨРЕДИРИНИҢ АРГАЛАРЫ
«Уран кыс удазынга ораашпас» деп, тыва улустуң үлегер домаа бар. Шаг-шаандан тура херээжен кижи бүрүзү дааранып билир чораан. Ава кижи, кыс уруу 13 хар чедерге-ле, идик-хепти даарап өөредип эгелээр турган. Амгы үеде бо чаңчыл шуут уттундуруп бар чыдарын эскерип болур. Ынчангаш школаларда күш-ажыл башкылары, янзы-бүрү аргаларны ажыглап тургаш, элээди назылыг уругларны үндезин тыва идик-хевин үнелээр, аӊаа чоргаарланып чоруур кылдыр кижизидип, национал идик-хепти даарап билир кылдыр өөредири чугула.
2022–2023 чылда Национал школа хөгжүдер институттуӊ этнопедагогиктиг шинчилелдер лабораториязы 22-28-205/2 дугаарлыг «Тыва Республикага уруглар болгаш аныяктарның мөзү-шынар кижизидилгезиниң өг-бүледе үндезин сүзүктери» деп темага Россияныӊ Эртем фондузунуӊ грантызының тиилекчизи болган. Тыва өг-бүлениӊ сагыыр ужурлуг ёзучаӊчылдарыныӊ, сүзүктериниӊ бирээзи – күш-ажыл кижизидилгези болур. Өөредилге планын ёзугаар 1-ги класстан 9-ку класска чедир өөреникчилер «Технология» деп курсту өөренир. 7-ги класска кыс уруглар ук курска өөредилге программазын ёзугаар «Тыва хептиӊ онзагай чүүлдери» деп тема-биле таныжар.
Бо бүгүнү дараазында иштики темаларга чарган: чылдың үелериниң аайы-биле тыва тоннуӊ янзы-бүрү хевирлери, дааранырда чугула херек херекселдер болгаш материалдар, хол-биле кылыр ажылдар: илер, кырлаар, өткүттээр, сырыыр – бо темаларны кезектер аайы-биле кылырыныӊ аргаларын шиңгээдир. Ооң-биле чергелештир моюндурукту, чеӊни болгаш тоннуӊ хөрек оюун быжары дээш, оон-даа өске темаларны өөренир. Өөреникчилерниң бо кичээлдерден алган билиглери келир үеде оларның амыдыралынга ажыктыг, мергежилин улаштыр сайзырадып, чуртталгазынга хереглей бээри-даа чугаажок [Намзал, ар. 89].
Шыва тонну быжып өөредириниӊ бөдүүн аргазы
Амгы үеде үндезин тыва тонда чүгле маньчжур үезиниӊ идик-хевиниӊ элементилери эвес, а чамдык эрте-бурунгу үеде хепти даарап, быжарыныӊ кол өзээ дамчып келген. Тыва тонну быжарда, пөстүӊ калбаан алгаш, ону эгин ажыр салгаш, моюндурук орнун аяк-биле хемчээп быжар турган. Бурун шагда, хемчээр херексел чок турган үеде, тыва херээжен улус карак-биле көрүп быжар турган. Оон аңгыда олар холдуӊ салааларын ажыглап, тыва хемчеглер-биле ажылдап турганнар.
Тыва хемчеглерниӊ хевирлери:
илиг – чаӊгыс салааныӊ калбаа (1.5 сантиметр),
карыш – улуг эргек биле ортаа салааныӊ аразы (20 сантиметр),
узун сөөм – эргек салаадан айтыр салааныӊ аразы (18-20 сантиметр) деп хевирлерин ажыглаар.
Тыва тонну даараарынга кайы хире пөс херегин тодарадып алырда, хептиӊ узунун хемчээп алгаш (ДИ), ону 3-ке көвүдедипкеш, аӊаа 10 азы 20 сантиметрни кадып алыр. Кайы хире сан үнүп кээр болдур, ол хире метр пөс херек болур. Тон даарадып турар кижиниӊ кайы хире узун-шыыраан база көөр ужурлуг бис.
Чижээ: 1м x 3 + 10 (20) = 3,10 м. Тонну быжарда ону кедер кижиниӊ магабодунуӊ чамдык кезектерин хемчээп алыр. Оларныӊ чижээн тыва, орус дылдарга айтырга мындыг:
1. Моюнну долгандыр хемчээри (обхват шеи).
2. Хөрек кезээн долгандыр хемчээри (обхват груди).
3. Тоннуӊ узунун хемчээри (длина изделия)
4. Эктиниӊ калбаан хемчээри (ширина плеча).
5. Холдуӊ узунун хемчээри (длина рукава).
6. Өжүн долгандыр хемчээри (обхват рукава).
7. Билекти долгандыр хемчээри (обхват запастья).
Чижек кылдыр 42 дугаарлыг тонну быжарын көрүп болур. Хөрээн долгандыр хемчээлинге (ОГ) хостуг болур кылдыр 10–15 сантиметрни кадып алыр, оон үнүп келген санны 4-ке үлээр. Чижээ: 90 + 10 = 100 : 4 = 25 сантиметр. Тоннуӊ узун дуртунга 5 сантиметрни кадып алыр. Чижээ: 125 + 5 = 130 сантиметр болур. Тоннуӊ адаккы эдээ хөлбегер болур кылдыр бир карышты кыдыынче немеп алыр. Амгы үениӊ хемчээли-биле, 5–10 сантиметрни немээр. Моюн долгандыр хемчээлинге сан немевес. Чижээ, моюннуң хемчээли 42 сантиметр болза, ол хевээр артар. Моюннуң артынче быжарда, 3 сантиметрни ханы кылдыр шыйгаш, чоорту ыргайтыр кезип алыр. Мурнуу талазын быжарда, 7–8 сантиметр куду шыйгаш, чоорту кезер.
Эктиниӊ калбаа бир карыш болза, амгы үениң хемчээли-биле, 13 сантиметрге дең, немеп болбас. Эктиниң хемчээлин үндүрүп алгаш, чеңин быжар. Холунуң узун дуртун быжарда, эктиниӊ хемчээлин кадар. Оон соонда 5 сантиметрни немеп алыр. Чижээ: 13 + 56 + 5 см = ниити узуну 74 сантиметр. Үнүп келген сан чеңиниң узуну ол болур. Чеӊниӊ аксы карыштаарга, кыс улустуӊ бир карыш, эр улустуӊ бир карыш, үш илигге дең болур. Амгы хемчээл-биле алырга, 18-20 сантиметр. Тыва тоннуӊ колдук кезээн чаъскы чалгынынга дөмейлей быжар турган. Ол чаңчыл хевээр арткан. Колдуунуӊ ханызы 2 карыш болур. Херексел-биле хемчээрге, ортумаа 23–25 сантиметр.
Тыва тоннуӊ даштыы хойну эр, кыс, бичиидаа улустуӊ чадаландыр баткан өөледи оӊ талаже көрүнген болур. Өөледин быжарда, моюндуруундан адаанче бир сантиметр бадырар, дорт баткан кезээн үш сантиметр чавызадыр быжар. Өөлединде дугаландыр баткан черин иштинче 4 сантиметр чоорту быжып кезер. Тоннуң эдээ хостуг болур кылдыр, тыва хемчег-биле санаарга, бир карыш. Херексел-биле 8–12 сантиметрни немеп алыр. Эдээниӊ кыдыын кырынче 1,5 сантиметр чоорту чолдайтыр кезер.
Иштии хойнун быжарда, пөстүӊ даштыкы талазын өрү көрүндүр салгаш, даштыы хойнубиле дөмейлештир быжар. Иштики талазынче 5–6 сантиметр немээр. Тыва хемчег-биле 4 илиг. Иштии хойнунуӊ адаккы эдээн чоорту иштии талазынче алгыг кылдыр быжар. Чүге дээрге шаанда кыс кижи чодазын көргүспес чораан. Олуруп алган кыс кижиниң чодазын тоннуң эдээ чажырып турар ужурлуг деп ёзу-чаңчыл бар.
Амгы үеде тоннуӊ иштики эдээн дорт быжып даарап турар болгаш, кижи олуруп алырга, чодазы кызаңайнып олурарын эскерип болур. «Иштии хойнум дөженгештиӊ, даштыы хойнум шуглангаштыӊ чыдып аар мен» деп тыва улустуӊ мерген чугаазында безин, шаг-шаандан тура тоннуӊ эдээ, иштии хойну алгыг турган деп чүүлдү эскерип болур. Тоннуӊ даштыкы додарын быжып, даарап алгаш, иштики додарын тудуштур, аай-дедир шимчевес кылдыр илер. Ооӊ соонда хорагайбиле кыдыын болгаш чеңиниӊ ужун каастап хаштаар. Бо бүгүнү белен кылдыр даарап дооскаш, тоннуң моюндуруун олуртур. Тыва тоннуӊ моюндуруун шаанда турум, херик болзун дээш, дөрт каът пөстен даараар турган. Сугга хоюдуп каан далган азы чаванабиле пөстерниӊ араларын чаггаш, хаарыылбиле тудуштур базар. Тудуштур даараан соонда, моюндуруктуӊ кыдыын хаштап ап болур азы чараш хорагай-биле минчип алыр [Р.Б. Ховалыг, ар. 242].
Үениӊ сайзырааны-биле, моюндурук турум болур кылдыр, ону хырбалыг пөс-биле (паутинка) чыпшыр базар. Тоннуӊ моюндуруун быжарда, моюнну долгандыр хемчээр, ону 2-ге үлээр. Тургуза хемчээлиниӊ калбаа 5–6 см болур. Чижээ: 42:2=21 сантиметр. Бо бүгүнү даарап дооскаш, тоннуӊ өөгүн хол-биле илип доозар.
Тыва тоннуӊ өөктерин даараарда, ооӊ дижилеринче база онза кичээнгейни салыр. Өөктерни хепке бодун чыпшыр илбес чораан. Оларныӊ буттарынга дижилерни кедиргеш, оларны тонга чыпшыр даараар. Дижилерни, бичии чиӊге пөстү каътташтыр туткаш, даарап алыр. А өөктерни дарганнар кылыр. Өөктүӊ хевири тоннуӊ хемчээлинден хамааржыр, бичежек тоннарга бичии өөктер илер [Р.Б. Ховалыг, ар. 297]. Амгы үеде демир өөктерни ажыглап-даа турар болза, пөстен дошка өөктерни база ус-шеверлер боттары шарып ап турарлар.
Тыва идик-хепке тыва чоннуң үндезин культуразын болгаш делегейже делгем көрүүшкүнүн, өгбелеринден дамчып келген мөңге билиишкинин, төөгүзүн, ону даараар аргаларын аныяк салгалга өскерилге чок дамчыдары чугула.
Ажыглаан литература:
1. Э.Х. Намзал. 5–7 класстарга чижек өөредилге программазы. Кызыл. 2010.
2. Р. Б. Ховалыг. Тыва үндезин хеп. Новосибирск. 2018.
3. Ая Лопсан. Технология раскроя и пошива национального халата на уроках обслуживающего труда. «Башкы». №3, 2006. С. 16–20.
4. Роланда Ховалыг. Тыва хеп аймаа: төөгүзү болгаш хевирлери. – «Башкы», №4, 2009 ар. 91–94.
Азияна Алексеевна СААЯ,
Национал школа хөгжүдер институттуң этнопедагогиктиг шинчилелдер лабораториязының методизи.
