Моол күрүнениӊ Цэңгэл сумузунга чурттап чораан Шуңгуур-Иргит Жамбаа оглу Баярхүүнүң «Сүт чаъгыг» деп чыынды ному тыва дыл кырынга Улаан-Баатар хоорайга чырыкче үнген. 2023 чылдыӊ ноябрь 10-да Тыва Национал музейге Тываның эртемденнери, чогаалчылары, хоочуннары, тыва дыл башкылары, культура ажылдакчылары, хөй-ниити албан чериниң кижилери номнуӊ актаашкын ёзулалынга киришкеннер.
Ук номну Цэнгэл сумузунда тыва дыл башкызы, чогаалчыныӊ уруу Болормааның холундан алыр аас-кеҗиктиг болдувус. Өгбелеривистиӊ чугаалааны: «Ада сөзүн аҗырып болбас, ие сөзүн иҗип болбас» – дээни ышкаш, адазының чагыын күүседип, Таңды-Тывазынга чалбарып, черниң ыраандан, оруктуң узунундан чалданмайн ук номнуң ак доюн кылып, чеминиң дээҗизин ширээге делгеп, хүндүткелдиң ёзузун кылып, тыва чонунга мөгейген.
Ук номда төп Азия чоннарының бурунгу ханы уткалыг чагыглары, авторнуң чыып, үүжелеп чораан төөгүлери, шүлүктери, очулга ажылдары кирген. «Сүт чаъгыг» деп номнуң ак дою дээнинде утка-ла бар. «Эртинени черден казар, эртемнерни номдан тывар» – деп, тыва улустуӊ үлегер домаанда дег өөредиг бо ышкаҗыл.
Чазактың бедик шаңналынга төлептиг
Эге сөстү Бүгү-россияның хөй-ниитиниң «Нацияның чоргааралы» (Гордостъ нации) шаңналдың эдилекчизи, тюрколог, профессор Мира Викторовна Бавуу-Сюрюнге берген. Ол бодунуң чиге дорт бурунгаар көрүҗүн илередип, амгы үеде Тыва биле Моолдуң аразынга эртем болгаш өөредилге, чечен чогаал, культура уран чүүлдүң сайзыралынга хөй чылдарда киирген ачы-хавыязы дээш, Тывада аҗылдап, чурттап чоруур эртемден, Моол күрүнениң Цэнгэл сумузунуӊ Баян-Өлгий аймааның, тыва сөөктүг Бадарч оглу Баярсайхан, ТувКУ-нуң эртемден башкызы Цэцэгдарь Уламсуренни Чазактың бедик шаңналынче киирерин сүмелээн. Бадарч оглу Баярсайхан тыва, моол эртемденнерниң каттышкан экспедициязын 2 чыл улай удуртуп, ооң түңнелинде Эрзин кожууннуң тываларының төөгүзүн, дыл-домаан, аас чогаалын, культуразын шинчилээн. «Эрзин чонунуң салгал дамчаан культуразының девискээр аайы-биле онзагайлары» деп аттыг номну база «Тыва-моол-орус чугаа номун» парлап үндүреринге, «Урянхай-тыва энциклопедияның» 1-ги, 2-ги томун үндүрер улуг ажылга киржип, «Моолдуң чажыт төөгүзү» деп сураглыг төөгү бижимелиниң моол дылдан тыва дылче очулгазынга киржип аҗылдаан. Цэцэгдарь Уламсуренниң эртем аҗылдары база улуг черни ээлеп, Кыдатта чурттап турар тываларның дылының онзагайын шинчилээр экспедицияның аҗылынга ачы-хавыяазы улуг дээрзин демдеглээн. Тюрколог, профессор Мира Бавуу-Сюрюннуң кадагаты моол күрүнениң иштинде эвээш санныг Цэнгел тываларының ниити сайзыралынче сагыш салыры чугула дээн улуг үнелели, келир үеҗе өттүр көрүүшкүнү онзагай. «Цэнгел сумузундан Жамбаа оглу Баярхүүнүң «Сүт чаъгыг» деп номнуң ак доюн байырлап турары дээрге төрээн дылынга, чер-чуртунга ынакшылы, быҗыг туруштуу, бергелерге чалынмазы» биске улуг үлегер деп демдеглээн.
Ол ышкаш Тыва Республиканыӊ Президентизи Шериг-оол Дизижикович Оорҗактың 1990 чылдарда Моол биле Тыва Чазактыӊ аразында дугуржулганы чарып, Цэнгэл сумузунуӊ студентилеринге оран-баҗың айтырыын шиитпирлеп, ийи чурт аразында дээди өөредилге черлеринге сургуулдарны солчур ажылды кылып чорутканы үре-түӊнелдиг болганын айыткан. Шынап-ла, 1990 чылдарда Цэнгэл тываларындан Бадарч оглу Баярсайхан, Хийс Гансүх, Хомду тываларындан Уламсүрэн Цэцэгдарь, Көпсөгөл тывазы Чулуун Оюунбадам – бо 4 студент Кызылдың күрүнениң башкы институдунче өөренип киргеш, бөгүн Улуг Тыва биле Моол күрүнениң аразында көскү черде аҗылдап-чурттап чоруурун билир бис. Олар Чазактың бедик шаңналынга төлептиг дээрзин залда олурганнар адыш часкаашкыны-биле хүлээп деткээн.
Дараазында ТувКУ–нуң улуг башкызы, филология эртемнериниӊ кандидады Надежда Сувандии, Тыва үндезин культура төвүнүң директору, Тываның Улустуң хөөмейҗизи Игорь Көшкендей, Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң даргазы Саяна Өндүр, Тыва Республиканың Дээди Хуралының Аппарадының информас-аналитиктиг эргелелиниң начальниги Юрий Дарбаа, ТГСЭТШИ-ниң архив килдизиниң удуртукчузу Василий Салчак, Кызыл хоорайныӊ дугаары 9 Гимназиязынга хөй чылдарда аҗылдаан, Цэнгэл чурттуг Шархоо башкы дээш өскелер-даа «Сүт чаъгыг» деп номнуң ак доюнга суй-белээн сунуп, солун сактыышкыннарны кылып, өөрүп четтиргенин илереткеннер.
Өг-бүлениң өмүнээзинден
ТР-ниң Алдан-Маадыр аттыг Национал чурт-шинчилел музейиниң директору Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей профессор Мира Викторовнаның чугаазын үнелеп деткээн.
Делегейде бар, өндүр чырык сеткилдиг, чаагай бот-шынарлыг, салым-чаяанныг, чолдуг урааңхай-тывалар Төп Азияда, Россияның, Моолдуң, Кыдаттың девискээрлеринде амыдырап чоруурлар. Урааңхай-тываларының аразында Дээр-Деңгер-биле харылзаалыг ыдыктыг Беш-Богда дагларның мурнуу эдээн эҗелей чурттаан бистиң Цэнгэл тывалары деп адаарывыс акы-дуңма, мерген угаанныг киҗилериниң бирээзи Шуңгуур-Иргит Җамбаа оглу Баярхүү дээрзин Каадыр-оол Алексеевич допчулап, ук ном бүгү тыва чонга чагыг болурун чугаазынга айыткан.
Жамбаа оглу Баярхүү каҗан аарып чыткаш, чок болурунуң мурнунда Каадыр-оол Алексеевичиге номну чырыкче үндүреринге, ол ышкаш уруу Болормаага дузалажып, харылзааны уламчылаарын чагаан турган. Шак ынчаар музейниң директору Каадыр-оол Алексеевич, Тыва биле Моолдуң келир үеде харылзаазын быҗыглап, делегейде чурттап чоруур тываларның ат-сураглыг киҗилерин эвилелдеп, авторнуң номун редакторлап, чырыкче үндүреринге улуг дузаны көргүскенин таныштырган.
Болормаа чааскаан эвес дузалакчызы, ус-шевер даараныкчы Наран-дуя-биле номнуң ак доюнуң дараазында кезээнде Цэнгэл тываларының бурунгу идик-хевиниң уҗур-утказын тайылбырлап, мастер-классты Улуг Тывага эккеп көргүскени өөредиглиг болган. Наран-дуя уттундуруп бар чыдар бурунгу тыва идик-хептиң уҗур-утказын чедимчелиг көргүзүп, тайылбырлаан. Аныяк, улуг киҗилер, ылаңгыя ашакка барган ие киҗиниң хеп-сыны кандыг болурун сонуургаткан. Музейниң директору Каадыр-оол Алексеевич, Уляна Павловна Бичелдейлерниӊ өг-бүлезинге бодунуң даарап, белеткээни суй-белээн аалчылар мурнунга кедирген. Шаңнал оруктуң эгезинге чытпас, Тыва биле Моолдуң сайзыралы дээш Каадыр-оол Алексеевич, Уляна Павловна Бичелдейлерниң хөй-хөй чылдар иштинде аҗыг дери хилис барбаан деп көрдүм. Курай!Курай! Курай! Бо уҗурну шын билип алыры чугула. Бирээде, Улуг Тываның иштинде Моол биле Тыва күрүне аразында быҗыг харылзааны шагдан тура чорудуп, шинчилеп келген эртемденнерге мөгейиг-дир. Өске талазында, ийи чурттуң аразында ниити өг-бүлелер аразында чоок эдерҗип, хан төрел тываларның найыралчы быҗыг доңнаашкыны-дыр. Ону, амы-хуунуң белээ кылдыр көрбейн, бүгү тыва чонга улуг ёзулал, белек деп хүлээп көрзе эки. Бот-боттарывыска ындыг хүндүткелдиг, делгем бодал, сагыш-биле чурттап, аҗылдаар уҗурлуг бис.
Моолдуң «Копту аймааның Хүндүлүг хамаатызы» демдээниң база «Төрээн дылды камгалап-кадагалап сайзырадырынга» Бүгү-россияның хөй ниитиниң «Нацияның чоргааралы» (Гордостъ нации) шаңналдың эдилекчизи, тюрколог, профессор Мира Викторовна Бавуу-Сюрюннуң Тыва биле Моолдуң аразынга улус өөредилгезинге киирген өндүр ачы-хавыяазы дээш, аӊаа Тываның Орденин чүге берип болбас бис?! (хууда бодалым)…
Кадагаты өске күрүне иштинде чурттап чоруур Цэнгэл тываларының өмүнээзинден «Сүт чаъгыг» деп номнуң ак доюн четтирип, төрээн дыл, бурунгу хеп-сыны тыва киҗиниң мөзү-бүдүштүүн илередип, омаан көдүрген өөрүшкүзүн хүлээп, Тываның эртемденнери, чогаалчылары, хөй-ниитичи киҗилери сагыш-сеткил көдүрлүп, чаагай ёзулалды улуг сонуургал-биле көрдүвүс, онза-дыр. Төрээн дылы, чер-чурту, чону дээнде Цэнгэл тывалары өлүм чок-тур!.. «Сүт чаъгыг» деп номнуң ак доюнга келген аалчыларга ак орукту күзедим! Курай!Курай! Курай!
Лидия Иргит, чогаалчы. “Твой информ” деп солундан.