Уругларның назы-хары: бирги бичии бөлүк 2–3 хар.
Өөредилгениң адыры: «Чугаа сайзырадылгазы»
Өөредилгениң өске адырлары-биле харылзаазы: «Чугаа сайзырадылгазы», «Эстетиктиг уран чурулга сайзырадылгазы», «Ниитилелге харылзажырын сайзырадыры», «Күш-дамыр сайзырадыры», «Билигни шиңгээдирин сайзырадылгазы».
Ажыл-чорудулганың хевирлери: ойнаары, шимчээшкиннер кылыры, харылзажыры, үретүңнелдиг ажылдаары Кичээлдиң хевири: чаа билигни өөредир Сорулгазы: кижиниң мага-бодунуң кезектериниң дугайында уругларга билиндирип, оларны ойнаар-кыс дузазы-биле быжыглаар.
Сайзырадылгалыг ажыл-чорудулгазы: уругларның дыл-домаан, сөс курлавырын сайзырадыр.
Кижизидилгелиг ажыл-чорудулгазы: уругларны мага-бодунга камныг-хумагалыг болурунга кижизидери. Методтар болгаш аргалар: сөс-биле ажыл, оюн хевирлери, көргүзүг материалдар, ойнааркыс.
Словарь-биле ажыл: чараш, ойнаар-кыс, думчук, баш, карак, кулак, хол, бут.
Белеткел ажылы: кижиниң мага-бодун көргүскен чуруктарны көргүзүп таныжар Ажыглаан херекселдери: ойнаар-кыс, кижиниң мага-бодун көргүскен чуруктар.
Кичээлдиң чорудуу:
Организастыг кезээ:
Башкы:
Экии уруглар! Оюн «Экии, экии!»
Эртен эрте «Экии» дээр мен
Экии, хүнүм, экии, эжим.
Экии, аалчы, экии, башкым.
Башкым база экии дээр.
У: Экии!
Проблемалыг байдал
Б: Эжик соктап тур дыңнаңарам, уруглар. Кым келген чоор? Бөгүн бистиң кичээливисте кым аалдап келген-дир, уруглар?
У: Ойнаар-кыс
Б: Ойнаар-кыстың ады Долаана. Долаана биске чуруктар тудуп алгаш, келген-дир. Ында чүлер чуруп каанын айтып бериңерем, мен уттуп алган мен деп турар-дыр, уруглар, дузалажып берээлиңерем, чараш ойнаар-кыска.
Ортаакы кезээ
Оюндан ойнаптаалыңар, уруглар. Оюн «Бо чүү-дүр?»
– Бо чүү-дур?
– Бо бажым!
– Бо чүү-дүр?
– Бо холум!
– Бо чүү-дүр?
– Бо будум!
– Бо чүү-дүр?
– Бо чаагым!
– Бо чүү-дүр?
– Бо кулаам!
– Бо чүү-дүр?
– Бо караам! (Уруглар башкыны өттүнүп кылырлар)
Кадыкшылдың минутазы
Мага-ботту дыштандырып,
Маңнап халып ойнаалыңар.
Холдарывыс часкап-часкап,
Хокпаңнадыр шурагылаал. (Уруглар шүлүк дузазы-биле сула шимчээшкиннерни кылыр.)
Чаа чүүлдү билип алырының кезээ.
– Эр хейлер. Дыка-ла эки ойнадывыс. Долаананы олуртуп алгаш, чурукта чүнү көргүскенин айтып бээлиңер, уруглар. (Башкы чуруктарны чаңгыстап көргүзер). Бо чурукта кижиниң мага-бодун көргүскен. А ол дээрге бажы, караа, кулаа, думчуу, аксы, холдары, ишти, буттары, ооргазы. Кижиниң мага-бодун адаптаалыңарам уруглар?
У: Кулаа, караа, думчуу, аксы, бажы, холу.
Б: Бо думчук, думчук-биле агаарны киир тынар, чемниң чыдын чыттаар бис, уруглар. Думчук-биле канчаар ийик бис, уруглар?
У: Думчук дузазы-биле агаарны тынар, чаагай чыттарны чыттаар
Б: Бо карак, карак-биле көөр бис. Карак-биле долгандыр чүү турарын, идик-хептиң өңүн, эштеривисти көөр бис, уруглар. Эштеривистиң карактарының чаражын көрүңерем.
Б: Бо чурукта кулак. Кулак-биле дыңнаар бис.
Б: Чурукта кижиниң аксын көргүскен. Аастың дузазы-биле чемненир, чугааланыр. Аас-биле чүнү канчаар ийик, уруглар?
У: Аас дузазы-биле чугааланыр, чемненир.
Б: Бо шупту аас, думчук, карак кижиниң бажында турарлар. Борбак бажывыс кайда чоор айтып бериңерем, уруглар?
У: Бажывыс бо.
Б: Бо чүү ийик, уруглар?
У: Холдарывыс.
Б: Эр хейлер. Холдарывыс-биле ойнаарактар тудар, ажыл кылыр, чуруттунар, даараныр, чемненирде, тудар бис, уруглар.
Б: Бо бут, буттарывыс-биле кылаштап, халыыр, ойнаар бис. Чүү канчаар ийик бис? Буттарывыс дузазы-биле?
У: Буттарывыс дузазы-биле ойнаар, халыыр, кылаштаар бис.
Б: Эр хейлер. Дыка-ла эки кылдыр Долаанага тайылбырлап көргүстүңер, уруглар.
Чаа теманы катаптаар
Бо кижиниң мага-бодун ойнаар-кыска айтыптаалыңарам, уруглар. (Ойнаар-кыска айтып тургаш, башкы уруглардан айтырар)
Б: Бо ойнаар-кыстың чүзү ийик, уруглар? Ооң дузазы-биле ойнаар-кыс чүнү канчаар? (Башкы ойнаар-кыстын караанче айтып тургаш, айтырар)
У: Ойнаар-кыстың караа, ол караа-биле көөр.
Б: Бо кулаа, кулааның дузазы-биле чүнү канчаар?
У: Кулаа-биле дыңнаар. Б: Бо холу, холу-биле силерниң-биле ойнаар.
Б: Бо буду, будунуң дузазы-биле чүнү канчаар ийик уруглар? У: Ойнаар-кыс будунуң дузазы-биле турар, кылаштаар, маңнаар.
Түңнел кезээ:
Б: Биске кым аалдап келгенил, уруглар?
У: Биске ойнаар-кыс Долаана аалдап келген.
Б: Долаанага чүнүң дугайында чугааладывыс, уруглар?
У: Кижиниң мага-бодунуң дугайында.
Б: Долаананың эккелген чуруктарында кижиниң мага-бодун айтып бээриңерге, ол дыка өөрүп, четтиргенин илередип тур.
Ажыглаан литература:
1. Доржу Ч.М., Доржу М.Д. Тыва уруглар чогаалы
2. Номчулга ному. Уруглар садтарынга болгаш өг-бүлеге/ Л.Х.Ооржак. – Кызыл. Национал школа хөгжүдер институт, 2019. – 248 а.
3. Оргу К.Х., Ойдан-оол К.М. Уруглар ясли садтарынга номчулга ному. Тываның ном үндүрер чери, 1981.
4. Пособие для воспитателей / Монгуш Б.Б., Сувакпит О.О., Чооду К-К.К. Тувинское книжное издательство, 2000. 5. Развитие тувинской речи. Конспекты занятий в первой младшей группе. 2–3 лет/ А.А. Кужугет, А.К. Хорлуг-оол. – Кызыл. Институт развития национальной школы, 2020. – 64 с.
Чимис Игорьевна КАВАА,
Кызыл-Мажалыктың «Чечек» аттыг уруглар
садының кижизидикчи башкызы.
“Башкы” сеткуүлүнден алган. irnsh.ru/wp-content…
Чурукту интернеттен алган.