«Орус улустуң улуг шүлүкчүзү А. С. Пушкин» деп Сергей Пюрбюнүң “Сылдысчыгаш” солунунга 1947 чылда бижээн чүүлүн бараалгаттывыс

“Александр Сергеевич Пушкин—орус улустуң улуг чогаалчызы. Орустуң ёзулуг литературлуг дылы болгаш чаа чечен чогаалы Пушкинден эгелээн.
Пушкин бодунуң кайгамчыктыг чогаалдарынга орус улустуң алдарлыг төөгүзүн, маадырлыг демиселин, орус чуртузуң магалыг чараш чаагайын бижип чораан. Пушкин бодунуң чогаалдарынга дарлалга бүгү-ле сагыш-сеткилиниң күжү-биле удурланып, чонну хосталга, аас-кежиктиг чуртталга дээш демиселче кыйгырып турган. Кадыг дарлалдың караңгы дүмбей үезиниң чок болурунга, хосталганың чырык чаагай үезиниң келиринге хажык чок бүзүреп чораан. Пушкин ынчангаш биске чоок, билдингир, бис ынчангаш ооң чогаалдарынга ынак болгаш сонуургап чоруур бис.
Александр Сергеевич Пушкин 1799 чылда Москвага дворян өг-бүлеге төрүтүнген. Пушкинның адазы улуг библиотекалыг чораан. Оларның бажыңынга чогаалчылар чыглып турган. Пушкин адазының библиотеказындан хөй номнар номчуп, чыглып турган чогаалчыларның чогаал дугайында чугаазын дыңнап, ажаакчызы Арина Родионовна кадайның тоолдарын дыннап, бичезинден тура-ла чогаал аразынга өзүп келген. Пушкин алызындан угаан салымныг болгаш, номчаан чүвелериниң хөй нуруузун шээжилеп, ап, харын бичии-бичии шиилерни, шүлүктерни боду база чогаадып турган.
1811 ч. Царское село деп черге дворяннарның ажы-төлун өөредир Лицей деп өөредилге чери ажыттынган. Пушкин аңаа кирин алгап. Аңаа тургаш, чогаал талазы-биле салым-чаяаны онза илереп, Лицейниң дергиин чогаалчызы апарган. Пушкин 1817 чылын Лицейни кончуг эки өөренип дооскан.
Пушкин Лицейге тургаш, Лицейниң чанынга полктуң мурнакчы офицерлери биле, ылаңгыя Чадаев-биле таныжын турган. Ынчангаш ооң политиктиг билии, бодалы дарлалга удур хосталганың херээнче угланган. Пушкин Лицейни дооскан соонда крепостной тургузуга, кадыг дарлалга удур хосталга дээш демиселче кыйгырган шулуктерни чогааткан, чижээлээрге: «Көдээ суур», «Эрге шөлээ», «Чаадаевка» болгаш оон-даа өске.
Пушкинның ол чогаалдары хаан чазактың караандан чаштынар арга чок болган. Ынчангаш 1823 чылдг хаан чазак Пушкинны шөлүпкеп. Пушкин шөлүлгеге тургаш (Кавказка, Крымга, Одессага, Кишиневка, Псков можузунда, Михайловское суурга) 1826 чылга чедир турган. Пушкин ол аразында дыка хөй улуг-улуг чогаалдарны чогааткан, чижээлээрге, «Кавказка тугтурукчу», «Бокчи сарай фонтаны», «Дээрбечи алышкылар», «Цыганнар» болгаш оон-даа өскелер. Ынчангаш Пушкин орустуң чогаалчызы апарган.
Хаан чазак улуг чогаалчыны шөлүлгеге үр тургузар арга чок болган. Ынчангаш 1826 чылын Пушкинны шөлулгеден хостаан. Пушкин ооң соонда «Борис Годунов», «Евгений Онегин», «Дубровский», «Капитан уруу» болгаш оон-даа өске алдарлыг чогаалдарын чогааткан.
Хаан чазак Пушкинны шөлүлгеден хостаза-даа, ооң чогаал ажылынга тааржыр байдалды тургузар туржук, харын шыдаар аргажок шаптыктарны таварыштырып турган. Пушкин бодунуң чогаалдарын хаанга, ооң шагдааларыныың дээди дүжүмеди Бекендорфка хынадыр кылып каан.
Ынчангаш хаан-чазакка таарышпаас чогаалдар чогаадыр арга чок апарган. Оон ыңай, хаанның дээди дүжүметтери чогаалчының дугайында чүдек бужар хоп кочуну тарадып, ооң сагыш-сеткилин кударадып, янзы бүрү аргалар-биле дорамчылап турганнар. Ооң уламындан Пушкин 1837 чылын, Дантес деп офицер биле дуэлге боолашкан, өлүмнүү биле балыглаткаш, мөчээн. Хаан чазак чүгле ону күзээн болгаш Пушкинны ынчап өлурерин белеткеп турган. Пушкинның өлурткени бүгү Россиянин эгидип ап шыдавас улуг когаралы болгаш бүгү улустуң, ханы кажыыдалы болган”.

Тыва литератураныӊ үндезилекчилериниӊ бирээзи, шүлүкчү, прозачы, драматург Сергей Бакизович Пюрбю Александр Пушкиниң чогаалдарын тыва дылче очулдурган.

…..Амы-бодум, эът бодум өлзүмзе-даа,
Алдар-адым күзелдиг чогаалымда,
Айның адаа чырык черниң кырынга
Артып калган чогаалчыга уттунмас мен.

Улуг Руська адым-сураам хадып үнер,
Улус-ла болганга – славяннар оглунга,
Амгы черлик диртир, сын чурттуг тунгустка,
Ак хову чурттуг калмыкка ададыр мен …

Очул. С. Пюрбю.