Аннотация. Кандыг-даа чоннарның төөгүзүн, чаңчылчаан ажыл-ижин, амыдыралчы дуржулгазын шыгжап чоруур эртине – аас чогаалын бешки класстың өөреникчилеринге таныштырары-биле бердинген чүүл бижиттинген. Чечен-мергеннерниң, тоолчуларның сагыш-сеткил өнчүзүн өзүп орар салгалга дамчыдары – ханы өөредиглиг болгаш кижизидикчи уткалыг.
Өзек сөстер: аас чогаал, үндезин культура, чечен сөс, арга-дуржулга.
Кандыг-даа чоннарның аас чогаалы – төрел бөлүк аймактарның амыдыралының, улус-чоннуң ёзу-чаңчылдарының, чурттуң төөгүзүнүң, культуразының, делегейже көрүүшкүнүнүң илерээшкини болур. Аас чогаалының хевирлери чон аразынга тарап эгелээш, чоорту утка, хемчээл талазы-биле сайзыралды ап, салгалдан салгалче делгерээр. Аас чогаалының янзы-бүрү хевирлери мерген өөредиглиг болгаш кижизидикчи уткалыг дээрзи билдингир. Тыва улустуң аас чогаалы чоннуң үндезин ажыл-амыдыралының хөй талалыг онзагайын, чүдүлге-сүзүглелин сиңирип алган.
Төөгүнүң оруктары, эртемниң сайзыралы, чоннуң делегейже көрүүшкүнү болгаш сагыш-сеткилиниң дээжизи – тоолчуларның, бурунгаар көрүштүг чурттап чораан мерген угаанныгларның арттырып каан үнелиг шыгжамырларында кадагалаттынып арткан. Кандыг-даа литератураның хөгжүлдезинге аас чогаалы, чечен сөстүң үндезини улуг салдарны көргүзүп чоруур. Тыва чон бурунгу үеден бээр чечен-мерген кижилеринге, тоолчуларынга, ыраажыларынга хүндүткелдиг хамаарылгалыг чораан.
Бурун шагдан бээр тывалар сагышсеткилин ыры-шоорга, амыдыралчы дуржулгазын үлегер домактарга, чаңчыл-сүзүглелин, мөзү-бүдүжүн алгыш-йөрээлдерге илередип келген. Салгалдан салгалче дамчып келген тыва тоолдарда, тоолчургу чугааларда, тывызыктарда, үлегер домактарда, алгыш-йөрээлдерде чаш кижиниң менди-чаагай өзүп-доругарынга, бодун долгандыр хүрээлелди бичиизинден эскерип билип, чараш мөзү-бүдүштүг кылдыр хевирлеттинеринге тыва улусчу кижизидилгениң таарымчалыын бердинген чижектеринден көрүп болур.
Чаш төл ааткыыш кавайга чыдар назынындан эгелээш, шору кижи болгужеге чедир, авазының өпей ырын, ачазының тоол-домаан, акы-угбазының көгүдүглерин, даайының сыгыт-хөөмей, каргыраазын, күүйүнүң ырышоорун, кырган ада-иезиниң чагыг-сургаалын, йөрээл сөстерин дыңнап, ол-ла бүгүнү угаанмедерелинге сиңирип өзер. Ынчан ол ёзулуг тыва кижи кылдыр хевирлеттинип, төрээн чонунуң үндезин культуразын бодунуң ажытөлүнге өнчү кылдыр дамчыдып бээр бедик хүлээлгелиг хамааты болур.
Чаш уругну хол бажынга «дылдый-хооктап» аадып аргалаарын; ужа-тура кылаштай бээрге, «бөөп-бөөп» деп сөглээрин; өг-бүлеге ажыкдузазын көргүзүп, өмек-дөмек болу бээрге, «уучак» деп көгүдерин; шору кижи болу бергенде, эки кылган ажылы дээш, «охалаай» деп хөөктүрерин, долгандыр турар бойдуска хумагалыг болурун өг-бүле кижизидер [Бегзин-оол, 2010: 69]. Ынчангаш школага-даа, өгбүлеге-даа уругнуң угааны «оттур» үезинде, ооң чугаазын байлакшыдарынче, кижи болуп хевирлеттинеринче улуг кичээнгейни салыр ужурлуг бис. Улустуң аас чогаалының янзыбүрү хевирлерин оларга өөредип, сценажыды ойнап көргүзер дээш, оон-даа өске аргаларны ажыглап тургаш, янзы-бүрү ажылдарны чорудары – өөредилге-кижизидилгениң өзек айтырыы болуп чоруур.
Бөгүнгү өөредилге-кижизидилгениң ажылчорудулгазы уругларны амыдыралдың янзыбүрү айтырыгларын шиитпирлеп билир кылдыр өөредир сорулгалыг болганда, аас чогаалының ужур-чаңчыл сиңген үнезин чаа салгалдың кижилеринге дамчыдары – оларны амыдыралга белеткээриниң боттандырыышкыны болур. Ниитилелдиң сагыш-сеткилин хевирлээринге, чоннуң национал чоргааралын оттурарынга болгаш хей-аъдын бедидеринге аас чогаалының аңгы-аңгы хевирлери улуг салдарны чедирер. Ынчангаш ону өөреникчилер херек кырында амыдыралынга ажыглап, салгалдан салгалче дамчыдып чоруур кылдыр төрээн чогаал кичээлдеринге улустуң аас чогаалын өөредири чугула. Аас чогаалынга хамааржыр эгелерни өөредириниң чижектери: «Фольклор биле литература – кайызы-даа бот-тускайлаң, ынчалза-даа аразында удурдедир харылзаалыг эстетиктиг системалардыр». [Самдан, 2005: 4].
Тыва фольклорнуң кол жанрларын хронологтуг болгаш жанр талазы-биле эртемден З.Б. Самданның саналдаан бөлүктээшкини.
1. Поэтиктиг жанрлар:
1) шүлүктер, үлегер домактар, чечен сөстер, тывызыктар, дүрген чугаалар;
2) ёзулал поэзиязы – хам алгыштары, йөрээлдер, чалбарыглар, макталдар, каргыштар, мал-маганга хамаарышкан чалбарыглар;
3) ыр-шоор – улустуң ырылары, кожамыктар, кожаңнар, хөөмей-сыгыт.
2. Медээ-таныштырылгалыг жанрлар:
1) тоолдарга хамаарышпас калбак чогаал – мифтер, тоолчургу чугаалар, баштак чугаалар;
2) тоолдар – маадырлыг чорук дугайында, хуулгаазын дириг амытаннар дугайында, амыдыралчы, тоолчургу чугаалар, тывызык тоолдар, тоол көгүдүглер, тоол үлегер домактар; маадырлыг тоолдар (эпос) [6, ар 22].
«Аас чогаалыныӊ уран-чечен аргаларын, дылын чогаадыкчы ёзу-биле ажыглаарынга С. Сарыг-оол, С. Пюрбю, Ю. Кюнзегеш, М. КенинЛопсан, К-Э. Кудажы, А. Даржай, К. Черлиг-оол дээш оон-даа өскелер үлүүн киирген». [5, ар. 93].
«Амгы шүлүк чогаалы тыва улустуң аас чогаалының эң-не нептереңгей поэтиктиг хевирлеринге үндезилеттинген. Ол болза сес ажык үннүг улустуң ырлары, алгыш-йөрээлдер, тывызыктар болгаш үлегер домактар-дыр» [1, ар. 120]. «Тыва улустуӊ аас чогаалы – чоннуӊ байлак эртинези. Тоолдар, тоолчургу чугаалар, ырылар эрте-бурунгу үеде-ле кижиниӊ амыдыралчы дуржулгазындан болгаш уран чогаадыкчы ажыл-ижинден тывылган. Олар үжүк-бижик тыптырыныӊ ырак мурнунда-ла чогааттынып, салгалдан салгалче дамчып келген» [4, ар. 7].
Тыва чогаалдың үндезилекчилери болгаш амгы-даа үениң чогаалчылары аас чогаалының янзы-бүрү жанрларынга даянып, чогаадыкчы ёзу-биле оларны ажыглап, чаа-чаа чогаалдарны бижип келгеннер. Ук билиглерни уругларга чедимчелиг таныштырары – башкының чогаадыкчы ажылдаарындан хамааржыр, арга-дуржулгалыындан илерээр.
Чечен-мерген кижилер, аас чогаалга даянып тургаш, чаа амыдыралды көргүскен шүлүктерни удур чогаадып чораан дээрзин улуг назылыгларның сактыышкыннарындан көрүп болур. Тыва улустуң амыдыралынга чаартылгалар көстүп эгелей бергенде, чаъска кедер шиш бөрттүг, моюндуруу тонда тудуш брезент орус тонну 1894 чылда төрүттүнген Амашкын Монгуш мынчаар шүлүктеп үнүп келгенин чижек кылдыр көрээлиңер:
«Аалга кээрге ыт ээрер, / Аътка баарга, аът хояр, / Алгы-кештен кылбаан / Аза-шулбус хеви бе? / Чаашкынга кедерге, / Чалдырарып кордаяр. / Эътке-кешке чыпшынмас, / Элдептиг-ле эттир. Адын безин орта-ла / Адап-даа шыдавас мен. / «Биризиин»-даа дидир-ле, / Билбезим-не сөс-түр. / Өде бээрге, өөгү чештинмес, / Өгге кирерге, эжикке эптешпес, / Хепсивес хеп / Кечил-оолдуң хеви-дир» [2, ар.67 ].
Ажыглаан литература:
1. Донгак У.А. Амгы тыва шүлүктүң тургузуу, эге рифма болгаш төнчү аяннажылга // Тыва чечен чогаал: сөөлгү үениң шинчилелдери. – Кызыл: КУБ «Тываполиграф», 2009. – Ар. 117–138.
2. Монгуш О.А. Бай-Ыяш. – Кызыл: ТКИ, редакция журнала «Улуг-Хем», 1996, 79 с.
3. Самдан З.Б. От фольклора к литературе. Кызыл: 1987.
4. Самдан З.Б. Тыва чогаалдың кокпалары-биле: эртемденниң демдеглелдери. Кызыл: 2005. 160 ар.
5. Самдан З.Б. Устное народное творчество тувинцев – художественная основа тувинской литературы // История тувинской литературы. Т. I. Истоки. Литература ТНР (1921–1944). – Новосибирск: Издательство СО РАН, 2013. – с. 11–51.
Лидия Хорагаевна ООРЖАК, ТР-ниң алдарлыг башкызы.
Өзек сөстер: аас чогаал, үндезин культура, чечен сөс, арга-дуржулга.
Кандыг-даа чоннарның аас чогаалы – төрел бөлүк аймактарның амыдыралының, улус-чоннуң ёзу-чаңчылдарының, чурттуң төөгүзүнүң, культуразының, делегейже көрүүшкүнүнүң илерээшкини болур. Аас чогаалының хевирлери чон аразынга тарап эгелээш, чоорту утка, хемчээл талазы-биле сайзыралды ап, салгалдан салгалче делгерээр. Аас чогаалының янзы-бүрү хевирлери мерген өөредиглиг болгаш кижизидикчи уткалыг дээрзи билдингир. Тыва улустуң аас чогаалы чоннуң үндезин ажыл-амыдыралының хөй талалыг онзагайын, чүдүлге-сүзүглелин сиңирип алган.
Төөгүнүң оруктары, эртемниң сайзыралы, чоннуң делегейже көрүүшкүнү болгаш сагыш-сеткилиниң дээжизи – тоолчуларның, бурунгаар көрүштүг чурттап чораан мерген угаанныгларның арттырып каан үнелиг шыгжамырларында кадагалаттынып арткан. Кандыг-даа литератураның хөгжүлдезинге аас чогаалы, чечен сөстүң үндезини улуг салдарны көргүзүп чоруур. Тыва чон бурунгу үеден бээр чечен-мерген кижилеринге, тоолчуларынга, ыраажыларынга хүндүткелдиг хамаарылгалыг чораан.
Бурун шагдан бээр тывалар сагышсеткилин ыры-шоорга, амыдыралчы дуржулгазын үлегер домактарга, чаңчыл-сүзүглелин, мөзү-бүдүжүн алгыш-йөрээлдерге илередип келген. Салгалдан салгалче дамчып келген тыва тоолдарда, тоолчургу чугааларда, тывызыктарда, үлегер домактарда, алгыш-йөрээлдерде чаш кижиниң менди-чаагай өзүп-доругарынга, бодун долгандыр хүрээлелди бичиизинден эскерип билип, чараш мөзү-бүдүштүг кылдыр хевирлеттинеринге тыва улусчу кижизидилгениң таарымчалыын бердинген чижектеринден көрүп болур.
Чаш төл ааткыыш кавайга чыдар назынындан эгелээш, шору кижи болгужеге чедир, авазының өпей ырын, ачазының тоол-домаан, акы-угбазының көгүдүглерин, даайының сыгыт-хөөмей, каргыраазын, күүйүнүң ырышоорун, кырган ада-иезиниң чагыг-сургаалын, йөрээл сөстерин дыңнап, ол-ла бүгүнү угаанмедерелинге сиңирип өзер. Ынчан ол ёзулуг тыва кижи кылдыр хевирлеттинип, төрээн чонунуң үндезин культуразын бодунуң ажытөлүнге өнчү кылдыр дамчыдып бээр бедик хүлээлгелиг хамааты болур.
Чаш уругну хол бажынга «дылдый-хооктап» аадып аргалаарын; ужа-тура кылаштай бээрге, «бөөп-бөөп» деп сөглээрин; өг-бүлеге ажыкдузазын көргүзүп, өмек-дөмек болу бээрге, «уучак» деп көгүдерин; шору кижи болу бергенде, эки кылган ажылы дээш, «охалаай» деп хөөктүрерин, долгандыр турар бойдуска хумагалыг болурун өг-бүле кижизидер [Бегзин-оол, 2010: 69]. Ынчангаш школага-даа, өгбүлеге-даа уругнуң угааны «оттур» үезинде, ооң чугаазын байлакшыдарынче, кижи болуп хевирлеттинеринче улуг кичээнгейни салыр ужурлуг бис. Улустуң аас чогаалының янзыбүрү хевирлерин оларга өөредип, сценажыды ойнап көргүзер дээш, оон-даа өске аргаларны ажыглап тургаш, янзы-бүрү ажылдарны чорудары – өөредилге-кижизидилгениң өзек айтырыы болуп чоруур.
Бөгүнгү өөредилге-кижизидилгениң ажылчорудулгазы уругларны амыдыралдың янзыбүрү айтырыгларын шиитпирлеп билир кылдыр өөредир сорулгалыг болганда, аас чогаалының ужур-чаңчыл сиңген үнезин чаа салгалдың кижилеринге дамчыдары – оларны амыдыралга белеткээриниң боттандырыышкыны болур. Ниитилелдиң сагыш-сеткилин хевирлээринге, чоннуң национал чоргааралын оттурарынга болгаш хей-аъдын бедидеринге аас чогаалының аңгы-аңгы хевирлери улуг салдарны чедирер. Ынчангаш ону өөреникчилер херек кырында амыдыралынга ажыглап, салгалдан салгалче дамчыдып чоруур кылдыр төрээн чогаал кичээлдеринге улустуң аас чогаалын өөредири чугула. Аас чогаалынга хамааржыр эгелерни өөредириниң чижектери: «Фольклор биле литература – кайызы-даа бот-тускайлаң, ынчалза-даа аразында удурдедир харылзаалыг эстетиктиг системалардыр». [Самдан, 2005: 4].
Тыва фольклорнуң кол жанрларын хронологтуг болгаш жанр талазы-биле эртемден З.Б. Самданның саналдаан бөлүктээшкини.
1. Поэтиктиг жанрлар:
1) шүлүктер, үлегер домактар, чечен сөстер, тывызыктар, дүрген чугаалар;
2) ёзулал поэзиязы – хам алгыштары, йөрээлдер, чалбарыглар, макталдар, каргыштар, мал-маганга хамаарышкан чалбарыглар;
3) ыр-шоор – улустуң ырылары, кожамыктар, кожаңнар, хөөмей-сыгыт.
2. Медээ-таныштырылгалыг жанрлар:
1) тоолдарга хамаарышпас калбак чогаал – мифтер, тоолчургу чугаалар, баштак чугаалар;
2) тоолдар – маадырлыг чорук дугайында, хуулгаазын дириг амытаннар дугайында, амыдыралчы, тоолчургу чугаалар, тывызык тоолдар, тоол көгүдүглер, тоол үлегер домактар; маадырлыг тоолдар (эпос) [6, ар 22].
«Аас чогаалыныӊ уран-чечен аргаларын, дылын чогаадыкчы ёзу-биле ажыглаарынга С. Сарыг-оол, С. Пюрбю, Ю. Кюнзегеш, М. КенинЛопсан, К-Э. Кудажы, А. Даржай, К. Черлиг-оол дээш оон-даа өскелер үлүүн киирген». [5, ар. 93].
«Амгы шүлүк чогаалы тыва улустуң аас чогаалының эң-не нептереңгей поэтиктиг хевирлеринге үндезилеттинген. Ол болза сес ажык үннүг улустуң ырлары, алгыш-йөрээлдер, тывызыктар болгаш үлегер домактар-дыр» [1, ар. 120]. «Тыва улустуӊ аас чогаалы – чоннуӊ байлак эртинези. Тоолдар, тоолчургу чугаалар, ырылар эрте-бурунгу үеде-ле кижиниӊ амыдыралчы дуржулгазындан болгаш уран чогаадыкчы ажыл-ижинден тывылган. Олар үжүк-бижик тыптырыныӊ ырак мурнунда-ла чогааттынып, салгалдан салгалче дамчып келген» [4, ар. 7].
Тыва чогаалдың үндезилекчилери болгаш амгы-даа үениң чогаалчылары аас чогаалының янзы-бүрү жанрларынга даянып, чогаадыкчы ёзу-биле оларны ажыглап, чаа-чаа чогаалдарны бижип келгеннер. Ук билиглерни уругларга чедимчелиг таныштырары – башкының чогаадыкчы ажылдаарындан хамааржыр, арга-дуржулгалыындан илерээр.
Чечен-мерген кижилер, аас чогаалга даянып тургаш, чаа амыдыралды көргүскен шүлүктерни удур чогаадып чораан дээрзин улуг назылыгларның сактыышкыннарындан көрүп болур. Тыва улустуң амыдыралынга чаартылгалар көстүп эгелей бергенде, чаъска кедер шиш бөрттүг, моюндуруу тонда тудуш брезент орус тонну 1894 чылда төрүттүнген Амашкын Монгуш мынчаар шүлүктеп үнүп келгенин чижек кылдыр көрээлиңер:
«Аалга кээрге ыт ээрер, / Аътка баарга, аът хояр, / Алгы-кештен кылбаан / Аза-шулбус хеви бе? / Чаашкынга кедерге, / Чалдырарып кордаяр. / Эътке-кешке чыпшынмас, / Элдептиг-ле эттир. Адын безин орта-ла / Адап-даа шыдавас мен. / «Биризиин»-даа дидир-ле, / Билбезим-не сөс-түр. / Өде бээрге, өөгү чештинмес, / Өгге кирерге, эжикке эптешпес, / Хепсивес хеп / Кечил-оолдуң хеви-дир» [2, ар.67 ].
Ажыглаан литература:
1. Донгак У.А. Амгы тыва шүлүктүң тургузуу, эге рифма болгаш төнчү аяннажылга // Тыва чечен чогаал: сөөлгү үениң шинчилелдери. – Кызыл: КУБ «Тываполиграф», 2009. – Ар. 117–138.
2. Монгуш О.А. Бай-Ыяш. – Кызыл: ТКИ, редакция журнала «Улуг-Хем», 1996, 79 с.
3. Самдан З.Б. От фольклора к литературе. Кызыл: 1987.
4. Самдан З.Б. Тыва чогаалдың кокпалары-биле: эртемденниң демдеглелдери. Кызыл: 2005. 160 ар.
5. Самдан З.Б. Устное народное творчество тувинцев – художественная основа тувинской литературы // История тувинской литературы. Т. I. Истоки. Литература ТНР (1921–1944). – Новосибирск: Издательство СО РАН, 2013. – с. 11–51.
Лидия Хорагаевна ООРЖАК, ТР-ниң алдарлыг башкызы.