Сорулгазы:
1. Ада-иелерге өг-бүлезинде уругдарыы-биле төрээн тыва дылынга аас чугаа сайзырадыр аргаларны тодарадыры;
2. Ол аргаларның эртем ёзугаар үндезиннери;
3. Ол-ла бүгүнү амыдыралга ажыглаары.
2024 чыл Россия Федерациязында Өг-бүле чылы кылдыр чарлаттынган. Бистиң күрүневис өг-бүлеге ыдык сагыызыннарны, ёзу-чаңчылдарны кадагалап арттырарынче ниитилелдиң кичээнгейин угландырып турар. Россияның президентизи В.В. Путинниң санап турары-биле алырга, «Өг-бүле – күрүнениң болгаш ниитилелдиң анаа-ла үндезини эвес, ол иштики делегейниң болуушкуну, мөзү-бүдүштүг болурунуң үндезин өзээ болур» деп демдеглээн.
Тывалар – Тыва Республиканың үндезин чурттакчылары. Бис төрээн тыва дылывыста харылзажып турар болгаш кадагалап арттырып алган бис. Ада-өгбелеривистиң чер-чуртунда мал ажыл-агыйын уламчылап, кыштагчайлагларында ак өглерни тип алган чурттап чоруур бис. Россияның-даа, делегейниң-даа чоннарының төлээлери Тывага келгеш, бистиң каас-чараш оран-чуртувусту, байлак культуравысты, биче сеткилдиг чонувусту магадап ханмас.
Амгы сайзырал-хөгжүлделиг үеде тыва ниитилел мурнунда тыва дылга хамаарыштыр шиитпирлээр ужурлуг айтырыглар эвээш эвес. Оларның бирээзи – өг-бүлеге тыва уруг-дарыгның сөс курлавырын хевирлээри болгаш байыдары. Бо айтырыгны шиитпирлээринге чүгле лингвистика, педагогика, психология, этнопедагогика, культурология, төөгү, тыва дыл эртеми, тыва чогаал, тыва улустуң аас чогаалын шинчилеп турар эртемнер эвес, а кижи бүрүзүнүң дорт хамаарылгазы негеттинип келир. Лингвистика эртеминде чаа угланыышкыннар тыптып турар – когнитивтиг лингвистика, гендерлиг лингвистика, политиктиг лингвистика, юрислингвистика, онтолингвистика дээш оон-даа өске. Онтолингвистика дээрге чаш уругларның чугаазының лингвистиказы, психолингвистиканың чугула адырларының бирээзи.
Чаштарның чугаазының сайзырап турарын (онтогенезин) шинчилеп турар: уругнуң чугаага салым-чаяанының хевирлеттинерин, ооң бот-тускай дылдың тыптып кээрин болгаш сайзыраарын, назы-хар аайы-биле өскерлиишкиннерни өөренир эртем болур.
Уругларның харылзаалыг чугаазын сайзырадыры интегративтиг ажыл болур. Ооң иштинче диалог чугааның болгаш монолог чугааның сайзыралы кирип турар. Уругларның харылзаалыг чугаазын сайзырадырының эртем ёзугаар үндезини дээрге, кижилер аразында харылзаа чепсээниң психология талазы-биле хүлээлгелерин тодаратканы болур. Чүгле харылзаалыг чугаазын сайзырадып турда, чаш төлдүң төрээн дылын кайы хире билири, чугаа-домааның болгаш угаан-медерелиниң сайзыралының деңнели көстүп келир.
Өг-бүлеге уругларның төрээн дылынга чугаазын хевирлээри – оларның дыл-домааның сайзыралынга, мээниң чаа медээ шиңгээдип алыр болгаш кичээнгейин мөөңнээр аргашинээниң хөгжүлдезинге эң-не чугула ужурдузалыг болур.
Дыл (чугаа) аас болгаш бижимел деп ийи хевирлиг. Аас чугааның үлегер-чижээ улустуң аас чогаалында хевирлеттинген, а бижимел чугаа – сөстүң уран чүүлү литературада сайзырап турар. Тыва улустуң аас чогаалының шүлүк тургузуглуг жанрлары: өпей ырылар, көгүдүглер, узун-тыныш, дүрген-чугаалар, чеченнежири, тывызыктар, үлегер домактар, ырылар, кожамыктар, йөрээлдер, алгыштар, макталдар. Калбак чогаал тургузуглуг жанрлар: маадырлыг тоолдар, анаа тоолдар, хуулгаазын тоолдар, тоолчургу, төөгү чугаалар, мифтер. Олар тус-тузунда сорулгазының аайы-биле уругларның назы-харынга дүүштүр чугаа сайзырадырынга нептереңгей ажыглаттынып турар.
Эң-не делгереңгей ажыглаттынып турар улустуң аас чогаалының хевири – үлегер домактар болур. Дараазында үлегер домактарда ада-иениң кижизидикчи хүлээлгезиниң дугайында көргүскен.
Ада сөзү – алдын,
Ие сөзү – мөңгүн.
Ада көрбээнин оглу көөр,
Ие көрбээнин кызы көөр.
Ада сөзүн ажырып болбас,
Ие сөзүн ижип болбас.
Тыва литератураның жанрларынга: шүлүктер, шүлүглелдер, балладалар, чечен чугаалар, новеллалар, эссе, очерк, барымдаалыг тоожулар, тоожу, роман хамааржыр. Александр Александрович Даржайның «Үш ыдык» деп шүлүүнде оглунга чагып турарындан алырга, кижиниң дылы, чери, чону ыдыктыг болурун көргүскен:
Тыва дылың,
Тыва чериң,
Тыва чонуң – ожууңнуң үш ыдык дажы ол-дур, оглум.
Бо шүлүкте үштээн одуругда дылым, черим, чонум деп билиишкиннерниң аайы-биле өг-бүлеге ажы-төлдүң тыва чугаа сайзырадыр аргаларын үш аңгы бөлүкке чарып алгаш, үлегер-майык кылдыр ап болур деп санап турар бис. Ада-иезиниң дылы долу, делгереңгей, үлегерлиг болуру күзенчиг. Бир эвес кандыг бир чылдагаан-биле улуг улустуң тыва дылды билири чегей болза, уруу азы оглу-биле кады деңге өөренип эгелеп алырга, эптиг болгаш солун болур.
«Тыва дылым» деп темага:
1. Ава, ача дугайында ырылар, шүлүктер, кожамыктар, үлегер домактар, йөрээлдер, алгаг-мактаашкыннар, чогаадыглар, байыр чедириишкиннерин өөреникчилерге бижидип болур. «Бистиң өг-бүлевис» деп темалыг чогаадыгны бажыңга онаалга кылдыр бээр.
2. Тыва аъш-чемниң онзагайларын уругларга өөредир. Аъш-чемниң онзагай ылгалынга салдарлыг чүүлдер: Тываның агаар-бойдузунуң аайы-биле ажыл-агыйы, азыраан мал-маганы, ёзу-чаңчылдары, байырлалдары хамааржыр. Чижээ, Наадым, Шагаа, дагылгаларга кандыг аъш-чем белеткеп турарын көөрү чугула.
3. Салгалдар аразында харылзааны быжыглап, төрел-дөргүлү-биле ажы-төлүн эдериштирер, дуза кадарынга белен, төрелдери-биле аалдажып, улуг улустуң арга-сүмезин уруг-дарыг дыңнап билир кылдыр өөредир. Уругнуң билбес чүүлдерин, сөстерин улуг улус тайылбырлап бээр, кады словарьларны ажыглаар. Кырган-авазы бичии турда, үе кандыг турганын айтырар.
«Тыва черим» деп темага:
1. Кижиниң төрээн чурту деп чүл? «Чүге хиним тудуш төрээн черим» деп чугаалаарыл? Төрээн Тывазында авазының чурту, ачазының чурту деп чүл? Ийи кижи өг-бүле туткан соонда, уруг-дарыг төрүттүнүп келир деп тайылбыр ажылын чорудары эргежок чугула.
2. Бо бистиң делегейивис деп чүл? Оран-таңдыга, чер-чуртунга хамаарышкан ёзу-чаңчылдарны уруглар-биле херек кырында кады эрттирери – хүрээлел дугайында билиглерни хевирлээр. Аржааннап, өске хоорайларже дыштанып чорааш, чер-чурт аттарын тайылбырлаар.
3. Бойдуска хумагалал – аас кырында чугаа эвес, а херек кырында амыдыралдың овур-хевири-дир дээрзин билиндирер. Тыва улус дириг бойдуска кандыг хамаарылгалыг чораанын чугаалап, бижиттинмээн хоойлуларны шээжиледир.
4. Чүге тыва чон «Кижи – бойдустуң төлү» дээрил? Кады дилээр, номчуур.
5. Күрүне, Ада-чурт деп чүл? Делегейде кандыг чурттар, чоннар барыл, шупту кады интернеттен видеофильмнерни көрүп, чугаалажып, уругнуң делегей көрүүшкүнүн хевирлээр.
«Тыва чонум» деп темага Ада-иезиниң уруг-дарыы-биле аас чугаа сайзырадырда ажыглап болур сөстери: өөредилге, спорт, уран чүүл, музыка, театр; чаш төлдүң иштики делегейи; уругнуң үечергелери (сонуургалдары, күзелдери):
1. Өг-бүлеге диспуттар эрттирип болур: кижи чүү дээш өөренир ужурлуг чүвел? Өг-бүлеге спортчу оюннар: лапта, волейбол, минифутбол, музей, театр, делгелгелер көөр.
2. Хоорай, суурунуң, фамилиязының ук-төөгүзүн кады сайгарып чугаалажыры. Уругларның корум-чуруму, кижизидилгези, хүн чурумун сагыырынга чаңчыктырар. Бодун боду алдынып, бот-башкартынып билир кылдыр өөредир.
3. Ажы-төлдүң иштики делегейи байлак болуру – чугаа-домааның сайзыраңгай болурундан дорт хамааржыр. Оларның сонуургалдарын углап-баштаар, хевирлээр дизе, Тыва үндезин культура төвүнче, Тываның хөгжүм-шии театрынче, Ойнаар-кыстар театры, Национал музей, Тыва национал оркестр, «Саяннар» театры, «Эдегей», «Урянхай», «Тыва модельдер», Тыва «Хүреш» школаларынче олар-биле кады барып, ында канчаар өөредип турарын көрүп болур.
Уругнуң чугаазын сайзырадырда, «бөдүүнүнден – нарынынче» деп принципти ажыглаары эптиг:
Үн – үжүк – слог – сөс – сөс каттыжыышкыны – домак – сөзүглел – харылзаалыг чугаа (дыл).
(Үн – үжүк – слог – сөс – сөс каттыжыышкыны – домак – долу эвес домак – долу домак – делгереңгей домак – нарын домак – сөзүглел).
Чижээлээрге: [а] (үн) – а (үжүк). [ а/ва] (слог) ава (сөс). авам (– м хамаарылга кожумаа, чаңгыстың санында). мээң авам (сөс каттыжыышкыны).
Мээң авам чараш (домак). – Авамның-дыр (долу эвес домак).
Бо мээң авамның тону-дур (бөдүүн домак).
Бо мээң авамның кызыл торгу-биле додарлап каан, хураган кежинден даараан, сарыг торгу курлуг тону-дур (делгереңгей бөдүүн домак). Бо мээң авамның кызыл торгу-биле додарлап каан, хураган кежинден даараан, сарыг торгу курлуг тону-дур, ону кожавыс ус-шевер даараныкчы Чайлан угбай быжып, даарап берген (Нарын домак).
Сөзүглелдиң чижээ: «Авамның ынак тону» Авамның идик-хеви алызындан аажок арыг-силиг болур кижи. Бо мээң авамның кызыл торгу-биле додарлап каан, хураган кежинден даараан, сарыг торгу курлуг тонудур, ону кожавыс ус-шевер даараныкчы Чайлан угбай быжып, даарап берген. Авам бо тонунга дыка ынак кижи. Оозун кедип алганда көөрге, артында арны чырып, чайынналып кээр, чаражы аажок апаар. Бис шупту кады өөрүй берген тургулаар бис. Хеп-сын деп чүве кижиниң дурт-сынын чазаар, хей-аъдын, сүлде-сүзүүн көдүрер, чоргааралын оттурар болур-дур деп, ам кээп угаап билип чоруур мен». (Өөреникчиниң чогаадыындан)
Түңнел
Өг-бүлеге уруг-дарыгның тыва дылга аас чугаазын хевирлеп, сайзырадып, сөс курлавырын байыдарда, «Тыва дылым», «Тыва черим», «Тыва чонум» деп үш чугула бөлүктерге билиглерни үлеп алгаш, хүн чурумунга кезектер аайы-биле доктаамал чугаа сайзырадыр ажылды чаңчыктырар болза, уругнуң дыл-домаа сайзыраңгай болур.
Ада-иениң, төрелдериниң, башкыларның кады ажылдажылгазының түңнелинде, иштики делегейи байлак, төрээн дылынга чугаазы сайзыраңгай уругларны өстүрүп алырының магадылалы бар.
Төрээн дылын эки билир төл өске дылдарны чедимчелиг өөренип алыры белен болур. Өг-бүлеге уруг-дарыгның тыва чугаазын сайзырадырынга дузалыг сүмелер:
• Эп-найыралдыг байдалды өг-бүлеге тургузар;
• Уругларның чедиишкиннерин деткиир, мактаар;
• Сөстү шын, тыва аян-биле адап өөредир. Ада-иези уруглары-биле кады домактарда сөстерни долузу-биле шын адап тургаш, чугаалажып өөренир. Чүге дизе авазы, ачазының үлегерлиг сөс-домаа чаш кижиниң аас чугаазын хевирлээринге үлегер-чижек болур. Уруг бойдустан өттүнчек, өөрениичел болур дээрзин уттуп болбас. • Номнарны номчаан соонда, оларның дугайын сайгарып чугаалажыр.
• Угаан-медерел сайзырадыр оюннар ойнаарга, уруглар чогаадыкчы, тывынгыр-сагынгыр болур.
• Бажыңга кыска кичээлдерни хүн бүрүде доктаамал кылыр, ада-ие шыдамык, турум болур. Хүн чурумун доктаадып алырга, уругнуң тыва дылга чугаазының сайзыралынга ужур-дузалыг.
• Хостуг үезинде уран-чечен кино-фильмнер, оюн-көргүзүглер, шиилер, делгелгелер көрүп, агаарлаашкыннарны ажыктыг кылдыр эрттирер.
• Билип алган билиглерин түңнеп чугаалажырын өг-бүлениң чаңчылы кылдыр ажы-төлдү өөредип алыры кончуг чугула.
Өг-бүлеге ажыглап болур материалдар:
1. Тыва номнар саңы: vk.com/evolve_ grand_trinity_prodasha
2. Тыва уруглар чогаалы (1-ги, 2-ги кезээ) Кызыл – 1998
3. Матпаадыр. – Кызыл, 1991.
4. Калдарак. – Кызыл, 2017.
5. НШХИ-ниң сайтызында видеокичээлдер.
Ажыглаан литература:
1. Теория и методика развития речи детей дошкольного возраста. И.Н. Батурина, Н.Г. Здорикова. Могилев МГУ имени А.А. Кулешова – 2015. libr.msu.by/ с.4. (libr.msu.by , арын 26).
Аянмаа Кошкар-ооловна САЛЧАК, Национал школа хөгжүдер институттуң тыва дыл лабораториязының башкарыкчы эртем ажылдакчызы
“Башкы” сеткүүлү irnsh.ru/wp-content…
Чурукту интернеттен алган.