МЕРГЕЖИЛИНИҢ ДЭЭДИ ЧАДАЗЫНДА БАШКЫ

МЕРГЕЖИЛИНИҢ ДЭЭДИ ЧАДАЗЫНДА БАШКЫ

Чоокку чылдарда улуг-даа, аныякдаа назылыг башкы улусту дыңнап чоруурга, оларның көвей кезии: «Башкыларны амгы үениң өөреникчилери-даа, оларның ада-иелери-даа хүндүлевес, көңгүс үнелевес апарган» дижип, хараадал болгаш чөгел төткен сеткилин илередип чоруур боор-дур. Мындыг шинчилиг чугаа-домак – барымдаа чок хоозун сөстер эвес дээрзин республиканың кожуун- суурларында, ылаңгыя Кызыл хоорайның аңгы-аңгы школаларында ажылдап чоруур башкылар бадыткап шыдаарлар.

Бо көдүрлүп келген чидиг айтырыгга харыы дилеп, ооң чылдагаанын илеретпишаан, өөреникчилерни болгаш оларның ада-иелерин буруудаткан-даа ажыы чок деп бодаар-дыр мен. Чүге дээрге башкы кижи кажан-даа, каяа-даа эңне хүндүткелдиг мергежилдиг кижилерниң бирээзи болуп артып калыр. Ынчангаш хүндүлүг башкыларывыстың алдар-адын мөңгежидип, ыры-шүлүүвүстү тураскаадып, дагдыныкчыларывысты алгап-йөрээп, солунсеткүүл арыннарынга оларның чымыштыг болгаш буянныг ажыл-ижин үргүлчү чырыдып чоруур ужурлуг бис. 2023 чыл Россияда «Башкының болгаш дагдыныкчының чылы» кылдыр чарлаттынганы билдингир.

Бо удаада сеткүүлүвүстүң көвей санныг номчукчуларынга Кызылдың А.А. Алдын-оол аттыг 2 дугаар школазынга хөй-хөй чылдарның дургузунда ажылдап келген орус дыл болгаш литература башкызы Кара Ыдымаевна Кууларны таныштырдывыс. Кара Ыдымаевна-биле чугаалажып чеде бергеш, башкының биче сеткилдиин дораан-на эскерип кагдым. Ол бодунуң болгаш ажыл-ижиниң дугайын каш-ла сөс-биле таныштырыптар, мактанган шинчилиг көвей чүве чугаалаарынга хөңнү чок кижи болду. Ооң ужундан бо интервьюну маадырывыс-биле ийи удаа ужуражып тургаш, кылыр ужурга таварыштым. Кара Кууларның бодунуң орус дылда бижээн кыска эссезинден башкының чамдык бодалдарын бо чүүлде кииргенимни демдегледим.

– Экии, Кара Ыдымаевна! Башкы мергежилди шилип алганыңар дугайында чугаалап бээр силер бе?
– Экии! Бирги классты дооскаш, ийиги классче шилчип турувуста, бистиң суурнуң школазынга аныяк башкы ажылдап чедип келген чүве. Адын Зинаида Адар-ооловна дээр. Чаа ажылдап чедип келген башкывыстың хевин, бодун алдынарын магадап, ооң чаражын, угаанныын кайгап ханмас турган бис. Кара-хүрең узун чаштыг, шевергин хөнү-сынныг аныяк башкывыстың хүлүмзүрүү дыка чазык, чайынналдыр чырып турар ийик. Чүү-даа канчаар, башкымның үргүлчү каттырып алган чоруур карактары мени дыкала сорунзалаар турган. Зинаида Адар-ооловна хүлүмзүрүптерге, ооң чазык аажы-чаңы, ээлдек мөзү-бүдүжү дораан-на көстүп келир. Ол бисти бодунуң ажы-төлү ышкаш кылдыр хүлээп алгаш, өөредилгеге, эртем-номга сундулуг кижилер кылдыр кижизиткен. Билиг-биле чергелештир сеткил-чүрээниң буянныг чылыын, чырыын биске сөңнеп, өөреникчи бүрүзү-биле тус-тузунда канчаар ажылдаарын угаап билир турганын амга чедир сактып чоруур мен. Башкывыс хөглүг-баштак, топтуг-даа болза, чамдыкта шыңгыы болу бээр турган. Ынчалза-даа бисче хорадап, кончуттунуп турганын черле сагынмас-тыр мен. Ол черле кижилер алалавас, кезээде эвилең-ээлдек, өөреникчи кижи бүрүзүнге сеткил-чүрээниң ханызындан ынак чораан.
Эң-не кол чүве – башкывыс бисти эртем-билигге сундулуг, шынчы болгаш төлептиг бүдүштүг кижилер кылдыр өөредип өстүрүп каан. Ийиги класстан тура, школа дооскужемге чедир, келир үеде башкы болур дээн күзелимни хензиг-даа када өжүрбейн, ынаар кызып чүткүпл-е чорааным ол. Зинаида Адар-ооловнаның ачызында ёзулуг башкы кижи кандыг болур дээрзин билип алган мен.

– «Кижи ‒ чурттуг, куш ‒ уялыг дижир болгай». Ам силерниң ада-иеңерже болгаш өскен-төрээн чер-чуртуңарже ээптер бис бе?
– Ада-ием көвей ажы-төлдүг малчын улус чораан. Авамны Сүүр-Кара Шугуевна дээр, ачам – Ыдымай Дүктүг-оолович Куулар. Оларның сес ажы-төлүнүң эң-не хеймер уруу болуп, 1970 чылда Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Тала сумузунуң чоогунда Чиңге-Шат деп черге төрүттүнген мен. Чиңге-Шат дээрге ада-иемниң көжүп-дүжүп чурттап чораан девискээринде турлаг-дыр ийин. Эң улуувус оол болган. Оон биче акымның соонда, удаа-дараа уруглар болуп алгаш чорупкан бис.
Мен школа назыны чеде бээримге, ада-ием Баян-Тала ортумак школазынче өөредип киирип каан. Ол үеде малчыннар ажы-төлү интернатка чурттаар турган. Күрүнениң хандырылгазы дыка эки күскү-часкы, кышкы идик-хепти үлеп бээр, часкы, чайгы дыштанылга үези кээрге, аъшчемни бергеш, аалыңга чедирип каар ийик. Дөрткү классты доозуптарымга, авам мени эң-не улуг кады төрээн акым Машпак-оол Ыдымаевичиниң чанынга тургузуп каан. Ынчан акым өөнүң ишти-биле Теве-Хая сумузунга чурттап турганнар. Ынчаар-ла бешки класстан школа дооскужемге чедир Теве-Хая ортумак школазынга өөренген мен.

– Силерниң адыңарны кым адаан ирги, башкы? Чүге ынчаар адап каанын билир силер бе?

– Мээң адымны ачам адаан. Шупту ажы-төлүнүң аттарын ачам адаар турган. Ам бодап чоруурумга, ол үеде суурнуң чагырга чериниң ажылдакчылары төрүттүнген дугайында херечилел кылдырып келген кижиге янзы-бүрү аттарны сүмелээр азы саналдаар турган хевирлиг аан. Чүге дээрге улуг угбамны Вера, оон бичиизин Надежда, үш дугаары, чүге-ле ийик, Света апарган… Ачам мал-маганы-биле ажаанзырап хүнзээш, кежээ чанып кээрге, хеймер кызы чырык өртемчейде чаяаттынып келген, кавайында удуп чыдар болган. Төрүттүнүп келген хүнүмнүң эртенинде ачам мээң херечилелимни кылдырар дээш, суму чагыргазынга чеде бээрге: «Урууңарны кым деп адап алыр силер, кандыг уруг-дур?» – деп айтырган дээр. Ачам дүште-даа чок: «Та харын, кара уруг-ла чорду» – деп харыы берген. Адымны ол-ла олчаан Кара-уруг деп бижип каан болган. Школаже өөренип кирер үем кээрге, авамга: «Кара-уруг болбас мен» деп туруп бээримге, ынчан адымны Кара-кыс кылдыр бижиттирип каан чүве. Ортумак школаны Кара-кыс болуп дооскан мен. Чаңгысклассчы эжим-өөрүм мени Кара-кыс деп билирлер. Он сес харлыымда паспорт кылдырып чеде бээримге, ында ажылдап орар кижи дыка аныяк оол болган. Ол оолдан адымның «уруг» деп сөзүн ап кааптарын дилээн мен. Паспорт болу берген. Ону ажып көөрүмге, мээң дилээм ёзугаар, Кара-уруг деп адымның «уруг» деп сөзүн биживээн болган.

– Дыка солун, онзагай төөгү-дүр. Мен силерни В. Көк-оолдуң «Хайыраан бот» деп шиизиниң кол маадырының адынга үндезилеп адаан деп бодап олурдум. Школа дооскан соонда кайнаар өөренип кирип алган силер?

– Ортумак школаны 1988 чылда дооскаш, Кызылдың башкы институдунуң орус дыл болгаш литература талазынче өөренип кирип алган мен. Бичиимден тура күзелим – орус дыл башкызы болуксаар турган-дыр мен ийин. Көдээ черге школа дооскаш келген орус дыл билбес кижиге эгезинде берге болган. Дыка көвей чүүлдерни билбес болганымга муңгарап, орус чогаалчыларның классиктиг чогаалдарының көвей кезиин номчувааным дээш, бодумну чектеп-даа тургулаан мен. Чогум бичии тургаш-ла, номчуттунарынга дыка ынак, өөредилгеге сундулуг болуп өзүп келген мен.
Бистиң өг-бүлевис: авам, улуг акыларым, угбаларымдан эгелээш – шупту дыка номчуттунар турган улус. Ылаңгыя улуг акым номнарны бажыңывыска таалыңы-биле дажып эккээр кижи. Улуг угбам Вера Ыдымаевна ынчан библиотекага ажылдап турган. Ном саңынга үргүлчү барып, угбамга дузалажып, номчуттунуп хүнзээр турдум. Школачы үемде колдуунда тыва номнар номчуп турган болзумза, институтка өөрени бергеш, орус чогаалдарже болгаш делегей литературазынче шымныгып кирипкен мен.
Институтту 1994 чылда дооскан соонда, ажылчын намдарымны Кызылдың 2 дугаар школазынга орус дыл болгаш литература башкызы болуп эгелээш, ам бо хүннерге чедир ында ажылдавышаан хевээр мен.

– Барык 30 чыл ышкажыл, башкы! Силерни мергежилин кончуг эки билир, дээди чаданың башкызы деп бодаар-дыр мен. Ынча чылдар дургузунда школага ажылдап келгениңер дугайында чугаалап көрүңерем.

– Кызылдың 2 дугаар школазынга орус дыл болгаш литература башкызы болуп ажылдап эгелээнимден бээр бо чылын 30 чыл эрткендир. Башкы кижиниң ажыл-ижин чымыштыг болгаш улуг харыысалгалыг деп билзе чогуур. Бир-ле дугаарында ол ажы-төлге ынак болур ужурлуг. Бир эвес өөреникчилеринге шын-на сеткилинден ынак эвес болза, мергежилиниң аайы-биле ажылдап шыдавас деп бодаар мен. Башкыга дыка улуг харыысалга онааттынган. Өзүп олурар салгалдарны эртем-билиглиг, мөзү-шынарлыг, туруштуг кижилер кылдыр хевирлээри – башкы кижиниң ажылынга хамаарылгазындан, ооң угаан-сарыылындан, билииниң бедиинден, бодун өөреникчилериниң мурнунга алдынарындан дыка хамааржыр болгай. Башкылар өөреникчилерни чүгле эртем-биле чүглеп, билиг дамчыдып чоруур хүлээлгелиг эвес-тир ийин. Олар ажы-төлге сагыш-сеткилиниң энерелин, чүрээниң чылыын харам чокка сөңнеп, амыдырал-чуртталганың эки-багын ылгап билир, бүзүрелин, идегелин ышкынмас кылдыр чагып-сургап, өөредип чоруурлар.

Ажылдап-ла, ажылдап-ла чоруур-дур мен. Эртенниң-не ажылдаар черимче өөрүшкүлүг базыптар мен. Чүге дээрге мээң мергежилим эң-не хүндүткелдиг дээрзин билир болгаш, шилип алган ынак ажылымга сеткилимниң ханызындан бердинип чоруурумну аас-кежиим деп санаар мен. Бис элээди болгаш аныяк-чалыы үелеривисте башкыларывысты дыка хүндүлээр, үнелээр, үргүлчү оларга дөмей болуксаар чордувус. Олар биске үлегер-чижек болуп чорааннар. А амгы шагның аныяктарының аразында школага ажылдаар күзелдиг кижилер ховартаан. Чылдагааны – эвээш акша-шалың, кылыр ажыл бажын ажыр апарганы. Бо бүгү чүүл үениң аайы-биле эрте бээр, башкы мергежилдиң үнези эглип келир деп идегээрдир мен.

Интервьюнуң уланчызын “Башкы” сеткүүлүнүң электроннуг хевиринден номчуп болур http://irnsh.ru/wp-content/uploads/2023/12/BASHKY_10…
Эрес Кол белеткээн.