Ойзу адаар база чымчадыр адаар сөстер (эвфемизмнер) тыва дылда
хөйү-биле ажыглаттынып турар. Кижи төрелгетенге өлүм дээрге эң-не коргунчуг чүүл. Ону бодаптарга, сагыш-сеткилге безин анчыг. Ынчангаш кижилер ооң дугайын дыңнавазын азы чугаалавазын бодаар. Ындыг
болганындан өлүмнү илереткен тематиктиг бөлүктүң сөстерин чымчадыр адап, оларны өске сөстер-биле солуп турар.
Чижээ, кижиниң амы-тынындан чарылганын: бурганнаар, шын оранче аъттаныр, ынчап баар дээр. Бичии кижилерниң дугайын чугаалап тура, бүрлүр, багай апаар, ойнай бээр деп, а улуг назылыг улусту: улуг аалдың хоюн кадара бээр, тонунуң эдээ хадый бээр, чүдүлгеге хамаарылгалыг,
хүндүткелдиг кижилерни: таалай бээр, дээрже чалараар деп чугаалаар.
Ол сөстерге хамаарышкан ажылдарны дыл эртемденнери шинчилеп, эртем ажылдарын бижип, чырыкче үндүргеннер. Оларга
хамаарыштыр проф. Ш.Ч. Сат, А.В. Байыр-оол, Н.М. Монгуш, А.А. Ооржак болгаш өскелернидаа адап болур. Оларның аразындан кызылдустаар деп чымчадыр адаар сөс онзагай черни ээлеп турар. Бо чүүлге ооң тыптып келгенин көөр бис.
Тыва дылдың словарьларында ук сөстүң бердингенин көрээлиңер. Тыва дылдың тайылбырлыг словарында кызыл-дустаар деп сөс мынчаар демдеглеттинген: кызыл-дустаар, (чуг.) чок апаар, өлүр; дустаар, барып дус алыр. Бо-ла словарь статьязында мынчаар айыткан:
кызыл-дустаар, дустай бээр. Чок апаар, өлүр (ТДТС, 2011, а.273; ТДТС, 2003, с 519; ТОФС, 1975, а.120), 1968 чылда үнген «Тыва-орус словарьда» база демдеглеттинген (ТРС, 1968, а.184).
Тыва дылда кызыл-дустай бээр, дустаар, дустай бээр, дус чүдүрүп чоруур деп синоним хевирлери бар. Тываның чамдык соңгу-барыын
кожууннарының чурттакчыларының дылында дустаар, дус куду чой баар, дустай бээр деп хевирлери ажыглаттынып турар.
Даштыкыда чурттап турар тываларның дылында ук илередигни ажыглап турарын көрүп көрээлинер. Кыдатта тывалар “кызыл- дустай берген” деп хевирин ажыглап турар. Моолда тывалар Сенгел сумузунда, Хомду аймакта, Хөвсөгөл аймакта чурттап турарлар. Ынчаарга Хомду аймактың тывалары “дустаар, дус куду чой баар, дустай бээр” дээр, а Сэнгэл сумузунуң тывалары “кызыл дустаар, дус дүжүрер” дээр. Хөвсөгөл аймактың иви ажыл-агыйлыг тываларының дылында “кызыл дустай берген” деп эвфемизм ажыглаттынмайн турарын Е.В. Айыжы бодунуң ажылында демдеглээн.
Бо чымчадыр адаар сөстү ном адынга база ажыглаан. Санкт-Петербург хоорайда ажылдап, чурттап турар эртемден Владимир Кисельдиң орнукшудулга ёзулалын шинчилээн улуг хемчээлдиг эртем ажылы 2009 чылда парлаттынган. Ооң адын «Поездка за красной солью» дээни таарымчалыг.
Кандыг-даа сөстүң укталып, тыптып келири чылдагаанныг. Бир-ле болуушкунну илереткен азы бир-ле чүүлге хамаарышкан болур. Сайгарып турарывыс кызыл-дустаар деп илередиг канчаар тыптып келгениниң тайылбырын көрээлиңер.
В. Я. Бутанаев биле Ч. В. Монгуштуң «Архаические обычаи и обряды саянских тюрков» деп номунда кижиниң амы-тынындан чарылганын илередир кызыл дустай берген деп чымчадыр адаар сөстүң тыптып келгенин мынчаар тайылбырлап турар. Ындыг фразеологтуг эвфемизм хакас дылда база бар. Хакас дылда “хызыл тус тартарга парыбыстар”
дээр. Ынчалза-даа ооң тыптып келгенин кым-даа сагынмас.
А Тывада ооң тыптып келгениниң дугайында төөгү чугаалар ам-даа бар. Моол эпоха үезинде Саян-Алтайның чоннары дусту Моол-биле кызыгаарлашкак Дус-Даг деп черден ап турганнар. Ол черниң дузу кызылзымаар өңнүг. Ол дээрге Өвүр кожууннуң Дус-Дагдан дустаар чорааннары ол. Хонгорайдан (эрте бурунгу күрүне) база Тывадан дусчулар чүгле ынаар дустап чоруп турганнар. Оларны хакастап дусчы, тывалап дусчу дээр. Ук сөс тыва дылдың тайылбыр словарында мынчаар демдеглеттинген: Дусчу. Дус кагар кижи, дус тывар ажылчын (ТДТС, 2003, а. 519). Ук сөс «Тыва-орус словарьда» демдеглеттинмээн.
Дустуң чыдар чери ырак, ажык-тывыш айыылдыг болганындан дусчуларның көвей кезии дедир ээп чанып келбес турганнар. Чамдыктары дуска бастырып алыр, а чамдыктары узун орукка чок апаар. Ынчангаш Саянның түрк чоннары кижиниң амы-тынындан чарылганын кызыл дустап чорупкан дээр апарганнар. Тываның кызыл
өңнүг дузунуң дугайында каксы чүүлдер хакас тоолчургу чугааларда бар [Бутанаев, Монгуш, 2005, А. 159].
Хомду аймакта чурттап турар тываларда чок апарган кижиниң дугайында уруглар «Канчап барган?» деп айтырарга, «Дустай барган. Дустуг черинге барган. Ам келбес» деп харыылаарлар. А Сэнгэл сумузунуң тывалары ол-ла айтырыгга «Дустаан. Дус чүдүрүп кээр. Ол тевеге кээр бе? Кээрге көөр сен» деп харыылаарлар. Бо чүүл ук бодалдың бадыткалы болуп турары ол. Алтай дылда кижиниң амы-тынындан чарылганын “туска барган” дээр. Ооң тывылганының дугайында алтай эртемденнер мынчаар бижээннер. «Бо чүүл Алтайга херек кырында болган төөгүлүг болуушкуннарга хамааржыр. Бурунгу үеде Алтайда дус чок болганындан ооң чурттакчылары өске черлерже дус дилеп чоруп турганнар. Дустап чоруткан кижилерниң хөй кезии ээп чанып келбейн баар турганнар. Орук узун берге болганындан олар доңуп, аштап, а чамдыктары дуска бастыргаш, чанып келбейн турган. Бо чүүл алтай дылда “туска барган” деп чымчадыр адаар сөстүң тыптырынга культура-төөгүлүг барымдаа болган» – деп, алтай эртемденнер санап турар. [Тыбыкова, Кыйынова, 2001, а. 148].
Тыва, хакас, алтай дылдарда чаңгыс билигни дөмей сөстер-биле илередип турары дээрге-ле бурунгу үеде ук чоннарның аразында
харылзажып чораанын, оларның чаңгыс этнокультурлуг девискээрге хамааржып турганын херечилеп турар.
Ажыглаан литература:
1. Бутанаев, Монгуш — Бутанаев В.Я., Монгуш Ч.В. Архаические обычаи и обряды Саянских тюрков. Абакан, 2005.
2. ТДТС – Толковый словарь тувинского языка. Т. I. /под ред. Д.А. Монгуш. Новосибирск: Наука, 2003.
3. ТДТС – Толковый словарь тувинского языка. Т. II. /под ред. Д.А. Монгуш. Новосибирск: Наука, 2011.
4. Тыбыкова, Кыйынова – Тыбыкова Л.Н., Кыйынова М. Ю. К проблеме фразеологизмов в алтайском языке // Алтайская филология. ГорноАлтайск, 2001.
5. ТРС – Тувинско-русский словарь /под. ред.Э.Р.Тенишева.М., 1968.
6. ТОФС – Тыва-орус фразеология словары.Кызыл, 1975.
Полина Сергеевна СЕРЕН, ТГТЭШИ-ниң сөстүктер секторунуң
башкарыкчы эртем ажылдакчызы
“Башкы” сеткүүлүнден, сентябрь, 2024 ч. https://irnsh.ru/wp-content/uploads/2024/10/BASHKY_N3..