
Кыска тайылбыр: Национал школа хөгжүдер институттуң этнолабораториязы бир айда бир катап ёзу-чаңчылдар-биле холбашкан 12 демдеглелдерни «Алдын үүже» деп рубрикага үндүрүп турарын дыңнаттывыс. Рубриканың демдеглелдерин #рубрика_Алдын_үүже деп хэштег-биле номчуп болур
Төш салырда, төштүң кегжирин хоора кескеш, борбак эътти шаалдалай салыр. Хүндүлүг аалчыга төш салыр ёзулал ыдык аянныг болур. Төштү диштеп хемдивес, төрээн иезинге каргыш чедер дижир. Тыва чурту балар шагдан бээр азы эрте-бурунгу шагдан бээр хамнар чурту, ынчангаш шала күскээр хам кижиге от дагыткаш, төштү отче киир каар ёзулал турган.
Төш-биле куда одун кыпсыр ёзулал Хемчикке база турган. Өгнүң ээзи болур оол хаглыг оттуун шагарынга белен олурар. Келинни даштыыртан киирип келир. Өг иштинге олурган кижилер ол-ла төштүң кырынга артышты, саржагны, кудурук чаан болгаш хүнге кургаан аът өдээн бызамнаптар. Өгнүң барыын талазынга олурган оол оттуун шаккаш, төш кырынга кыпкан салыптар. От кыва бээр. Келин кижи үш катап ол отка тейлеп чалбарыыр, ол чүл дээрге ашакка барганы ол аалдың ада-өгбе дамчып келген одун уламчылап кывысканы ол болур болгаш ашаанга шынчы болурун илереткени ол болур.
Артыш дээрге кадык-чаагай болуру, саржаг дээрге тодуг болуру, кудурук чаа дээрге хүндүткелдиг болуру, аът өдээ дээрге чадаг чорбазы, үш катап тейлээри дээрге ожуктуң үш дажы дег болуру. Бо дээрге бурунгу тываларның сагып чораан база бир ёзулалы-дыр.
Амгы үеде төш хүндүткелдиң чеми болуп артышаан хевээр. Ону хүндүлээн кижизинге азы аал-коданның эң улуг назылыг кижизинге салыр.
Төштү салырда ыяап-ла оңгак черин өрү көрүндүр, чаглыг талазын деспиже кылдыр салгаш, төштүң кегжирин хоора кескеш, борбак эътти шаалдалай немей салыр.
Чүге ыявыла өрү көрүндүр салырыл дээрге, мал дириг чорааш, дөртр даванының кырынга оъттап чорда, малдың төжү өрү көрнүп алган чоруур. Ынчангаш хүндүлүг дириг кижиге төштү албан өрү көрүндүр салыр.
А кажан хойну дөгерер дээш, ойтур октап аарга, төштүң оңгак талазы черже көрнү бээр, а чаглыг талазы дөгерген кижиже көрүнген болур. Ынчангаш, ол мал ам чок деп чүвениң бадыткалы ол-дур.
Кижиниң сөөлгү чоруунга төштү выявыла куду баштандыр салыр азы чаглыг талазын өрү кылдыр. Чүге албан ынчалдыр салырыл? Чүге дээрге ол кижи ам бо оранда чок ышкажыл.
Бо таварылгада сени хүндүлеп турар улусту база хомудатпазын бодаар апаар. Олар өжегээр эвес, а бо ужурну билбези-биле ынчаар хүндүлеп салган ышкажыл. А сен оргаш, меңней, белиңней аарак, төштүң төнчүзүнде узун көзүрүүнден туткаш: «Ок, ок даадым, мен ам-даа бо оранда дириг чор мен» – дээш, оңгак талазын өрү кылдыр аңдара кааптар. Бичии-даа хорадаан шинчи көргүспес.
Бо бүгүнү ыыткыр чугааланмайн, а иштинде чугаалангаш, кылып болур. Эң чоок кижилериң, уруг-дарыың болза, ыыткыр-даа чугааланып болур, оларга өөредиг боор кылдыр.
Демдеглелге ажыглаан номнар:
М.Б.Кенин-Лопсаннын “Тыва чоннуң бурунгу ужурлары”
В.Б.Монгуш “Ак баштыгларның алдын үүжези”