Тыва эртемденнер боттарының ажылдарында чаңчылчаан тыва ниитилелде ажы-төл кижизидилгезинде бергедээшкиннер турбаан дээрзин чаңгыс эвес демдеглеп турганнар. Кижизидилге бодунуң аайы-биле чоруп, ада-ие ажы-төлүн күш-ажылга чоорту хаара тудуп, практиктиг билиглерни берип, ыдыктыг чүүлдерни билиндирип чорааннар [Донгак, 2017: 3].
И. С. Коннуң бодалы-биле, чаңчылчаан ниитилелдерде «социализация институттары», ооң иштинде «ёзулалдар» база, өзүп олурар салгалдарның чүгле кижизидилгезинче эвес, а кижиниң шын алдынарының тургустунарынче база угланган болур [Кон, 1992: 188].
Тыва чаштарны чажындан-на күш-ажылга чаңчыктырып чорааннар. В. П. Дьяконованың бижип турары: «Чаш кижиниң кижизидилгезинче күш-ажылче дорт угланыышкынны 5-6 харлыында-ла эгелээр. Күш-ажылчы билиглер чаш кижини улуг улустуң ажылынче хаара тудуп, янзы-бүрү даалгаларны берип, ооң шыдапкы дег дузазын көөр. Тывалар ажы-төлүнге хол дегбес чораан, кылган ажылы дээш чаш кижи мактал алыр, улуг улус чөпсүнүп каар» [Дьяконова, 1988: 162].
Тывалар малынга камныг болурун кара чажындан-на өөредип чорааннар. Оолдарга мал болгаш чер дээрге, көшкүн амыдыралдыг кижиниң эң-не үнелиг чүүлдери болуп, олар чокта чурттаары-даа болдунмас деп бодалды шиңгээттирип чораан: «Хойлуг кижи каас; инектиг кижи тодуг»; «Аъттыг кижи – омак».
Чалыы оол күш-ажылга ынак, кижизиг, сагылга-чурумнуг болгаш чүнү канчап болурун, а чүү хоржок дээрзин билир боор ужурлуг. Чаңчылчаан ниитилелде оолдарның хар-назынының аайы-биле ажыл-ишчи чоруун тодаргайы-биле этнограф М. Б. Кенин-Лопсан көргүскен. Чижээ, «беш харлыг оолдар улуг улуска дузалажып эгелээр, эргизер хар эккээр, ада-иезиниң айбызынга кожа аалдарга сөс чедирер, одарда малын көөр, анайларны болгаш эмдик бызааларны шалбалап өөренир. Чеди-сес харлыында оолдар бодунуң малын таныыр ужурлуг, дуңмаларын хайгаараар, адазы-биле аалдан үнүп чоруп турар апаар. Тос-он харлыында кожа өглерже чоруп, ада-иезиниң айбызын кылыр, хой кадарар, чарыш аъды мунар. 11-13 харлыында сиген кезилдезинге киржир, дүжүт ажаажыр, аът эзертеп билир, ону дужап, кастап база билир болур. Оолдар 13 харлыында өске кижиниң малын кандыг-бир төлевир, шаңнал дээш кадара бээр, аң-меңниң болгаш малдың өң-чүзүнүн танып турар, малдың назынын тодарадыптар, шээр малды дөгерер, ооң сөөктериниң аттарын билир, мага-бодунуң кезектерин таныыр, малдың одарын билир, аңның одарын таныыр апаар. Адазы оглу 15 харлыг апарганда чажын кежегелээш, аргамчы, чүген-чулар болгаш бүрүн дериглиг эзерни бээр, оон-на оглу ёзулуг аът мунукчузу апаар.
Оолдар чылгы күзеттеп хонар, өгнү шын тип билир апаар. 17 харлыында чалыы оолдар ырак чорукче боттары аъттанып турар апаар, ёзулуг аңчылар болур, бода малды соп билир, кышкы чишти аайлап алыр, шары кежин эттээш, сыдымны өрүп, чүген-чуларны, кымчы баан баглап турар апаар. Байырлалдар үезинде маргылдааларга киржир, мергежилин болгаш кашпагайын, хүрешке күштүүн, ча аткаш часпазын көргүзер болгаш о.ө.» [Кенин-Лопсан, 2006: 19, 20, 170,171].
«Күш-ажылчы кижизидилге үезинде кол-ла чүве дээрге, ажы-төлдү мал ажылының бүгү хевирлеринге чаңчыктырары болур. Чаш кижи бүрүзү чажындан-на бот баштанып чурттаарынга чугула билиглерни алыр чораан» [Дьяконова, 1988: 163].
Тывалар «Аът болуру кулунундан, кижи болуру чажындан» деп үлегер домакты кончуг эки билип, күш-ажылга ынак кылдыр кижизидери кара чажындан-на эгелээри чугула дээрзин сагып чорааннар. Күш-ажылга өөредирде үлегер домактарга база даяныр чораан: «Чалгаа кижиниң өөнде чарган ыяш чок, чазый кижиниң өөнде аъш-чем чок», «Ажылдан дескен түрегге дүжер, билигден дескен чазыгга дүжер» [КенинЛопсан, 2006: 25]. Чаңчылчаан тыва ниитилелге чалгаа чорукту сойгалаар чораан.
Литература:
Донгак С.Ч. Тыва кижизидилгениң чаңчылдары. – Кызыл, 2017. с. 44.
Дьяконова В.П. Детство в традиционной культуре тувинцев и теленгитов // Традиционное воспитание детей у народов Сибири. Отв. ред. И.С. Кон, Ч.М. Таксами. – Ленинград. Наука, 1988. – С. 152 – 186.
Кенин-Лопсан М. Б. Традиционная культура тувинцев. Кызыл: Тув. кн. изд-во, 2006. 232 с.
Кон Ф. Я. Экспедиция в Сойотию // За пятьдесят лет : в 3 т. М. : Издательство Всесоюзного общества политкаторжан и ссыльно-переселенцев. 1934. Т. 3. 296 с.
Чурукту Алдан-Маадыр аттыг национал библиотеканың сайтызындан алган. Чуруктуң автору В.П. Ермолаев.