Кыргыс Кудажы оглу Кызыл-Эник – Тыва Республиканың Улустуң чогаалчызы (1987), шүлүкчү, прозаик, драматург, публицист, очулдурукчу.
Тыва Арат Республиканың Улуг-Хем кожуунуннуң Ийи-Тал сумузунуң Чээнекке 1929 (чылан) чылдың 12 айның 13-те, ол үениң идепкейлиг араттарының өг-бүлезинге төрүттүнген. Авазы Чандаңмаа Сарыговна – Хендерге кыргыстары, долааннары уктуг.
Ачазы Кыргыс Суван оглу Кудажы. Келир үеде улустуң чогаалчызы болу бээр 8 харлыг бичии Кызыл-Эник 1938 чылда Ийи-Талдың чайлаг школазынга өөренип эгелээн. Ол-ла чылдың күзүнүнде Шагаан-Арыг эге чада школазының 2 дугаар клазынга кирген.
Школачы чылдарындан-ла ол чурукчу болурун күзеп чораан. Школага үнүп турган хана солуннарның идепкейлиг чурукчузу, сиилбикчизи, бижикчизи база чораан. 1944 чылда Шагаан-Арыгның чеди чыл школазын дооскан соонда, 14 харлыг оолак күш-ажылчы амыдыралын эгелээш, МЧАЭ-ге (Мал, чер ажыл-агыйының эвилели) ийи чыл тараа тарып, сиген кезип, көдээге мал кадарып ажылдаан-даа.
Чашкы шааның ол кежиктиг чылдарының дугайында «Намдарымдан үзүндү» деп шүлүүнде мынчаар бижип турар:
…Кара чаштан кадарчылап,
Кургаг ховаа буга касчып,
Кастыңымдан аккан дерниң
Кужурзуун аа эскерген мен…
…Аңгыс черге шарлар кошкаш,
Чүрээм-биле доңнажыпкаш,
Андазынның изи-биле
Шүлүк бижип эгелээн мен.
(Улуг-Хем чечен чогаал альманагы № 23, 1965, ар. 179).
1946 чылда Кызылдың башкы училищезинге өөренип кирген. Аңаа өөрени бергеш, музыка кичээлин өске эртемнерден артык сонуургап турган. Ынчан башкы училищезинге ёзулуг улуг хөгжүмчү башкылар турган: композитор С. Ф. Кайдан («Взвейтесь кострами, синие ночи…» деп совет пионерлерниң алдарлыг ырызының автору), скрипач Л. В. Шевчук (сөөлүнде ол Новосибирск консерваториязының ректору болу бээр) болгаш өскелер-даа. Сураглыг башкыларның удуртулгазы-биле музыка нотазын шиңгээдип ап, хылдыг хөгжүм оркестиринге ойнап турган. Сергей Фёдорович фортепианога үдеп бээрге Кызыл-Эник Кудажы Чайковскийниң «Рондо», «Неополитанская песенка» деп чогаалдарын концерттерге мандолинага ойнап чораан. Ооң-на уламындан боор, «Неополитаан ыржыгаштың» күүседикчизи композитор болуксай берген.
1951 чылда училищени чедиишкинниг дооскаш, Тере-Хөл районнуң Чыргалаңды чеди чыл школазынга (кежээки школа директорлап) ивижилерниң уруг-дарыынга эртем-билиин дамчыдып, башкылап ажылдап турган. К. Кудажы 1953 чылда «Сылдысчыгаш» солунундан журналистиң ажылын эгелээн. 1960 чылда Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң дыл, литература факультедин, 1964 чылда Москвага СЭКП ТК-ның чанында партияның дээди школазының журналистика салбырын дооскан. Хөй чылдарда «Тываның аныяктары», «Шын» солуннарга, «Улуг-Хем» альманагынга, Тываның ном үндүрер черинге редакторлап, Тыва АССР-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң телевидение болгаш радио дамчыдылга талазы-биле комитединиң даргазының оралакчызы бооп ажылдап чораан.
ВЛКСМ Тыва обкомунуң бюро болгаш пленум кежигүнүнге, СЭКП Тыва обкомунуң кежигүнүнге, Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң депутадынга, ооң президиум кежигүнүнге, Кызыл хоорай совединиң депутадынга чаңгыс эвес удаа соңгуттуруп чораан. Кызыл-Эник Кудажы – Россия Федерациязының Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Тыва чогаалчылар болгаш журналистер эвилелдериниң баштаар черлериниң база ревизия комиссияларының кежигүнүнге чаңгыс эвес удаа соңгудуп келген. Ол Азия, Африка чурттары-биле эп сеткил каттыштырылгазының Совет (күрүне) комитединиң кежигүнү 6 тургаш, 1979 чылда Европаның – Венгрия, Швейцария, Франция, Италия, Ватикан, 1984 чылда Азияның – Индия, Сингапур, Малайзия, Пакистан дээн ышкаш чурттарын кезээн.
Кудажы Кызыл-Эник Кыргысович хөй-ниитичи болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы дээш, «Хүндүткелдиң демдээ» ордени, «Күш-ажылдың хоочуну» медаль, «Парлалганың тергиини» болгаш «Милицияның тергиини» деп хөрек демдектери база оон-даа өске хөй-хөй хүндүлүг бижиктер-биле шаңнаткан. Кызыл-Эник Кудажы чогаал ажылын өске үечергелеринге бодаарга, арай озалдап эгелээн. Оон чылдагаанының дугайында чогаалчывыс бодунуң бир сактыышкынында мынчаар бижип турар: «Дайын үезинде бийир, будук тывылбазындан, оон соонда, ол шагда баян, пианино дээн ышкаш хөгжүм херекселдери ховар турганындан чурукчу, композитор болур дээн күзелдерим бүтпейн барган. Оон ам-на чогаал-биле «чокшуп» кирипкеним ол. Ол кирерде, өске чогаалчы эш-өөрүмге бодаарга арай озалдап эгелээн мен. Чүге дээрге баштай бүтпейн барган күзелдеримге элээн хөй чылдар чарыгдатына берген болган». Кызыл-Эник Кудажы – шүлүкчү. Ооң бир дугаар «Саша Сорук» деп шүлүү 1948 чылда «Сылдысчыгаш» солунга үнген, а бир дугаар ному «Баштайгы базым» деп ат-биле 1958 чылда чырык көрген. Ооң соонда ол «Төрээн чуртум делгемнери» (1970), «Вершины» (орус дылда, 1978), «Хөнелер» (1982) деп шүлүк болгаш шүлүглелдер номнарын номчукчуларга сөңнээн.
Бодалымга хөгжүм болган
Поэзиям – чогаалымны
Чаңгыс бодум үлүүм-дүр деп
Чанчыым дүвүн бодавас мен.
Өскен чуртум кежии-дир дээш,
Өргүн чонга өргүп чор мен.
Тыва шүлүкке тыва чечен чогаалдың начыннары Сергей Пюрбюнүң болгаш Степан Сарыг-оолдуң таваан салганы эстетиктиг традицияларны, уран чурумалдыг аргаларны, хевирлерни уламчылавышаан, Кудажы – шүлүкчү хамааты болгаш философчу лириканың тематиказын, чечен-мергенин болгаш аян-хөөнүн улам ынай ханыладып делгемчиткен. «Хүнге йөрээл», «Черге йөрээл», «Сугга йөрээл», «Отка йөрээл», «Ыяшка йөрээл», «Херээженге йөрээл», «Аътка йөрээл», «Уругларым уругларынга йөрээл», «Арагага йөрээл» деп тос бөлүк йөрээл-шүлүглелдери ынаныштың, бүзүрелдиң, идегелдиң, чоргаарланыышкынның болгаш эргеленигниң сеткил-хөөнүн сиңирип, хензиг-ле борбак чүрекке өртемчейни сыңырып, Кудажының шүлүкчү чаяанының дээжизи болуп, тыва чогаалдың алдын шыгжамырынче кирген.
Кудажы – прозачы. Ооң улуг бодалдың, уян сеткилдиң чаяакчызы, уран сөстуң сиилбикчизи мергежили, эгээртинмес байлак арга-дуржулгазы проза жанрынга тергиидеп үнүп келген. Баштайгы ынакшыл дугайында «Шончалай» (1962) деп чечен чугаазы тыва чогаалга лириктиг прозаның төрүттүнгенин херечилеп турар. «Дуруялар – эжеш куштар» (1974) деп чечен чугаазында, «Ыржым булуң» (1965) деп тоожузунда, «Ырак булут» (1971), «Ырлыг булак» (1983) деп романнарында бойдуска хумагалыг болур, аныяк салгалды кижизидери, өгбелерниң чагыг-сүмелерин, чаңчыл-ёзулалдарын медереп билип, сагып чорууру дээн ышкаш амгы үениң кижизиниң сагыш-сеткилиниң хүн бүрүде дойулдуруп чоруур мөзү-бүдүш болгаш арын-нүүр айтырыгларын чогаалчы чырыдып турар.
Кудажы прозачының «Уйгу чок Улуг-Хем» (1-ги – Кара том, 1973; 2-ги – Кызыл том, 1974; 3-кү – Мөңгүн том, 1989; 4-кү – Алдын том, 1992) деп роман-тетралогиязы чердевискээр болгаш үелер хемчээлиниң делгеми биле, национал мөзү-бүдүштү чуруп көргүзерде, бир мөзүлеш овур-хевирлерниң элбээ-биле, төөгүлүг болуушкуннарны чырытканының барымдаалыы-биле, кижиниң сагыш-сеткилиниң дойлуушкуннуг шимчээшкиннериниң ханызы-биле онзагай. Ынчангаш ол тыва чогаалда роман жанрының хевирлетинип, тургустунуп быжыканын бадыткаан. «Уйгу чок Улуг-Хем» тыва чечен чогаалдың эң-не улуг хемчээлдиг чогаалы болбушаан база ооң маргыш чок, көскү чедиишкини деп санатырып турар.
Кудажы – драматург. Ол 15 шиини бижип каан. Оларның эң-не эки деп үнелел алганнары – «Белек-кыс эмчи» (Феликс Кон), «Он бир», «Долуманың хуулгаазыны», «Инчеек» – Тываның, Саха-Якутияның, Украинаның болгаш Моолдуң хөгжүм-шии театрларынга салдынгылаан. Ук шиилерде ол Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында тыва эки турачыларның эрес-дидим, тура-соруктуг дайынчы хүннери болгаш бистиң үежилеривистиң амыдыралындан арыннарны көргүскен. Кудажы – публицист. «Күш-ажылдың өөрүшкүзү» деп номда (Тываның журналистериниң очерктери, 1969, а. 127) журналист, чогаалчы, Кыргыс Игилдээрниң «Херээжен чон» деп очеригинде мындыг одуруглар бар: «…Херээжен кижиниң чараш шырайының, эвилең аажызының, хөглүг чаңының дугайын кандыг дылдарда алгаваан дээрил! Херээжен кижиниң хүлүмзүрүүнге чечек-чимис часты бээр, тараа-быдаа чалгый бээр, кара булут хайлы бээр, хөртүк-даглар эрий бээр деп хөөремче чок чугаалап болур… Бөгүн малчын херээженни чогаалчының демир-үжүү биживишаан, чурукчунуң бийири сиилбивишаан, хөгжүмчүнүң чадаганы ырлавышаан…».
Кудажының публицистиказы кижини бодандырып, сагыш-сеткилди дүвүредип, хɵлзедиптер шынарлыг. Кажан ол ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң кежигүнү тургаш, каш янзы чогаадыкчы бөлүктер-биле Азия, Европа чуртарын, улуг, делгем шынааларлыг Россияның база оон иштинде төрээн Тывазының булуң бүрүзүн эргип кезээн дизе хөөредиг болбас. Ол чогаадыкчы үнүүшкүннерниң соонда хөй-хөй очерктер болгаш шүлүктер бижитинген. Кудажы – очулдурукчу. Ол В. Шекспирниң «Гамлет», А. С. Пушкинниң, Л. Н. Толстойнуң, Т. Шевченконуң, А. Серафимовичиниң, М. Светловтуң, С. Щипачевтуң, С. Гудзенконуң шүлүктерин болгаш чечен чугааларын, К. Чуковскийниң «Доктор Айболит» деп тоолун очулдурган. Ооң чогаалдары орус дылдан аңгыда англи, немец, итали, болгар, поляк, кыдат, моол, казах, кыргыс болгаш оон-даа өске дылдарда очулдуртунган.
Василий Салчак,
чогаал шинчилекчизи.