Шүлүк чогаалында күскү пейзажты чуруп көргүскенин школага өөредири (с.Сарыг-оолдуң, С. Есенинниң шүлүктериниң чижээнге)
Шүлүк – кижиниң сагыш-сеткилиниң янзы-бүрү байдалдарын болуушкуннар, чурумалдар-биле холбап илереткен допчу болгаш оккур шынарлыг лириктиг жанр болур. Ылаңгыя шүлүкчүлер бойдус лириказынга долгандыр турар хүрээлелди чуруп көргүзүп тура, боттарының ол үеде сагыш-сеткилиниң хайныышкынын, дойлуушкунун ийикпе, азы өөрүшкүзүн холбап, бойдус биле кижиниң аразында тудуш харылзаалыын илередип турар. Чечен чогаалда күскү пейзажты көргүскен шүлүк чогаалдары арбыны-биле таваржып турар.
Алдын-сарыг, тодуг-догаа үениң каас-чаражын сөстүң уран чүүлүнге чуруп көргүзүп тура, шүлүкчүлер магадалын, кайгап ханыышкынын база ол ышкаш чылыг, хөглүг өйнүң төнүп, соок кыштың чоокшулаанынга сарыннап-кудараанын, сагыжының куюмналыын шүлүктерге сиңирип каар. Кандыг-даа национал уран чогаал кожахелбээ чоннарның литература уран чүүлүбиле харылзаалыг сайзырап-хөгжүүр болган төлээде, база ол ышкаш орус литература тыва чечен чогаалдың тыптып-сайзыраарынга уран-чечен үндезин болганда, ооң школага башкылаашкы-нын орус чогаалдар-биле холбаалыг, харылзаалыг чорудары чөптүг болгу дег. Школага төрээн чогаал кичээлдеринге С. Сарыг-оолдуң шүлүк чогаалдарын өөредип тургаш, ында күскү өйнүң чурумалдарынга бола таваржып болур. Ук чогаалдарны өөредип тура, орус поэзиядан күскү пейзажты көргүскен шүлүктерни ап, деңней сайгарып өөредири күзенчиг. С. Сарыг-оолга оран-чурттуң каазын магадап шүлүктээринге хандыкшыл тыва чогаал шинчилекчизи А. Калзаңныы-биле алырга, хамыкты мурнай улуг орус шүлүкчүлер Пушкинниң, Некрасовтуң салдары-биле төрүттүнген.
«Оран-чурттуң мага ханмас көрүштүг шырайын улустуң амыдыралы-биле холбаштырып тургаш улам чараш, тааланчыг кылдыр чурууру – Сарыг-оолдуң бойдус лириказының бир күштүг шынары» – деп, сураглыг критик демдеглээн [1, а. 129-120].
6-гы класска С. Сарыг-оолдуң «Күс» деп шүлүүн өөредип тура, чогаал башкызы орус литературадан күскү пейзажка хамаарышкан лириктиг одуругларны ап алгаш, деңнелге ажылы чорудуп, ук чогаалдардан ниити дөмейлешкек чүүлдерни болгаш ылгалдыг талаларны өөреникчилерге тыптырар болза, уругларның сонуургалы улам бедип, боданыр арга-шинээ сайзырап, билииниң делгемчиир магадылалы бар. С. Сарыг-оолдуң бо шүлүүнде күскү бойдустуң өңнерин чиге көргүзүп, алдын өңнүг арбай-тарааның ховуларны каастап чыдары, одарларда сүрүг малдың таваар оъттап чорууру, мурнуу чүкче ужар деп дүвүрээн куштарны өңгүр, чараш чиге деңнелгелер, диригжидилгелер, эпитеттер, метафораларбиле илереткен. Ында авторнуң бойдустуң бола бүгү каас-чаражын магадаан сагыш-сеткили долузу-биле ажыттынган:
«Калбак ногаан аргалардан
Хадың, шарлан алдынналып каттыржып кээр»…
Шүлүктү номчааш, ында илереттинген кол бодалды өөреникчилер тодарадырын оралдашканының соонда, башкы С. Есенинниң бир шүлүүнден үзүндүнү номчуурун сүмелээр:
«Отговорила роща золотая
Березовым веселым языком…»
Үзүндүнүң тыва дылче очулгазын катай номчудар:
«Хадыңнарның алдын хөрлүг дылы-биле
Калбак арга ишти-хөңнүн сөглеп каапты…»
Бир дугаар үзүндүде С. Сарыг-оолдан сергек хөөн тарап, арга-арыгның делгемин, авторнуң аңаа чоргаарланган сеткилин көрүп болур. А шала дойлуушкуннуг, муңгак сеткилди Есенин илереткен. Бир эвес Сарыг-оолдуң күскү аргазы ам-даа «каттырып» турар болза, Есенинде ол бүрүзү хадып, кударанчыг аянны дамчыдып турар дээрзин өөреникчилерге билиндирери чугула. Ынчалзадаа ону өөреникчилер боттары тып үндүрүп кээрин чедип алыр. Шүлүктерден үзүндүлерни парлап бижээн саазыннарны самбырага аскаш, бирээзинде аяс хүнде чаа-ла саргарып эгелээн арга-арыгның, а өскезинде салгын-хатта бүрүзү тоглап дүжүп эгелээн хадыңнарның чуруктарын лириктиг одуругларның утказынга дүүштүр дужунга азып алыр азы мультимедийлиг слайд кылып алгаш, көргүзери эң-не чедимчелиг. Чуруктарны болгаш шүлүктен одуругларны кичээнгейлиг көргениниң соонда, уругларга дараазында айтырыгларны салып болур:
– Бо ийи шүлүктен одуругларның дөмей чүүлү чүл? (Кайызында-даа күскү бойдус чурумалын көргүскен)
– Ук одуругларның утказында ылгал бардыр бе? Бар болза, чүзү-биле ылгалып турардыр? (Биргизинде күскү үеде алдын-сарыг апарган, ынчалза-даа ам-даа бүрүлери дүшпээн арга чуруттунган, автор ол бүгүнү магадап, өөрүшкүлүг аян-биле бижип турар, а ийиги шүлүкте сарыг бүрүлер дүжүп эгелээн болгаш, автор кударанчыг хөөнүн илереткен.)
– С. Сарыг-оолдуң шүлүүнде авторнуң сагыш-сеткилиниң кандыг байдалы илереттингенил? Авторнуң өөрүшкүзүн кайыын эскерип кагдыңар?
– С. Есенинниң муңгаргай хөөнү кайы сөстерде илереттингенил?
– Шүлүктерге дүүштүр бердинген чуруктарның дөмей талазы чүдел? А ылгалы кандыг-дыр?
– Шүлүктен одуругларда кандыг уранчечен арга ажыглаттынганыл? Ук метафораларны болгаш эпитеттерни ушта бижиңер.
– Автор чүге ыяап-ла метафораларны, эпитеттерни ажыглаан деп бодаар силер? Оларны силер чүү деп сөстер-биле солуп болур силер?
Азы мындыг янзылыг база ажыл чорудуп болур: С. Сарыг-оол биле С. Есенинниң одуругларын бергеш, оларның уткаларынга дүүштүр чуруктарны чуруурун өөреникчилерге дагзыр. Сарыг-оол-даа, Есенин-даа күскү арганың овур-хевирин тургусканнар, ынчалза-даа чүге бир арга каттырып, а өскези иштихөңнүн сөглеп каапканыл деп айтырыгга, өөреникчилер харыыны бээр ужурлуг. Ону тодарадырда, башкының аянныг номчулгазы база кол дузалаар. Мында кол чүүл – автор бойдус чурумалын поэтиктиг дыл-биле чуруп тура, бодунуң сагыш-сеткилиниң байдалын согажалап илереткен дээрзин өөреникчилер медереп билген турар ужурлуг.
Эстет, философ Х. Ортега-и-Гассеттиң бижээни ышкаш, «чурукчу долгандыр турар делегейни чуруп тура, бодунуң сагышсеткилин база аңаа чажырып каар» [2, а.200- 2001]. Үстүнде ийи аңгы шүлүктен одуругларда «каттыржып кээр» болгаш «ишти-хөңнүн сөглеп каапты» деп сөс каттыжыышкыннары авторнуң бойдус чурумалындан бодунче шилчий бергенин херечилээн дүлгүүрлер болур. С. Сарыг-оолдуң күскү үеге сеткил-ханыышкынын улаштыр көрүп болур:
«Сентябрь ай – чурукчувус
Шевер чажыт холу-биле
Хемнер эрии, эзим-сында
Хевис аргып эгеледи»
… База-ла күскү үени чеченчидир көргүскен одуруглар. Сентябрь – календарь ёзугаар күстүң баштайгы айы. Ынчан бүгү оът-сиген быжып, бүрүлер кызып ийикпе, саргарып, а шиви, пөштер ногаан хевээр артып, долгандыр турар хүрээлел өңгүр, каас өңнер-биле долар. Ынчангаш күстүң чарашкаазын магадаан автор ону «чурукчу» деп чеченчидип адаан. Чамдык черлерде тарааны азы сигенни кезип кааптарга, ук аңгыстар бир тускай ылгалып, авторга хевис кылдыр сагындырганын өөреникчилер тайылбырлап үнүп кээр сорулгалыг ажылды башкы чорудар. Степан Агбанович тос айның чечен овурхевиринде кандыг хөөнүн илереткенил? Бирги одуругдан-на омак (позитивтиг) аян тодарап кээр. «Чурукчу», «шевер хол», «хевис аргып» деп сөстер, сөс каттыжыышкыннары чогаалдың «бойдузун» аяс болдуруп, чырытпышаан, авторнуң азы ооң «лириктиг ийизинин» мага ханган, оожургалдыг, дыштыг сеткилин көргүзүп турар. Бо чогаалга деңнелгени
«Эзимнерниң кады бышкан,
Эртен, кежээ соогу аажок.
Куштар үнүн кижи дыңнааш,
Кудараксап, чүрек саргыыр…» деп К. Бальмонтунуң «Күс» [3, а.110.] деп тыва дылче очулдурттунган шүлүү-биле чорудуп болур. Азы А. Пушкинниң «Осень» деп шүлүүн алгаш, орус дылдан тыва дылче очулдурар ажылды башкының дузазы-биле чорудуп болур.
«Унылая пора! Очей очарованье!
Приятна мне твоя прощальная краса –
Люблю я пышное природы увяданье…»
Лириктиг чогаалдарның утказын, авторнуң чугаалап турар чүүлүнге хамаарылгазын тодарадып чаңчыгарынга үн бижидилгезинде тырттырып каан аянныг номчулганы дыңнап билири улуг рольду ойнаар. Оон аңгыда күскү бойдусту тырттырган видеочурумалдарны көргүзерге, уругларның көрбүшаан, дыңнап билир арга-шинээ бедип, сайзыраары чугаажок. Орус болгаш тыва шүлүктерден тургустунган хөгжүм үделгелиг композицияны тургускаш, эрттирип тура, өөреникчилерниң чогаадыкчы чоруунуң сайзыралынга тыва чогаал кичээлиниң үлүг-хуузу улуг дээрзин демдеглээри чугула.
Ортумак класстарга (5–7) күскү пейзажты көргүскен шүлүктерни өөредип тургаш, алдынсарыг бүрүлер дүрзүлүг номчугаштар кылырын дагзыр, а ол номчугаштарга өөреникчилер күс дугайында орус, тыва шүлүктерни чыып бижиир. Шүлүктерни шээжи-биле доктаадыр, шүлүктерден одуругларны ажыглап тургаш, күс дугайында чогаадыг бижидер, бо чижектиг ажылдар уругларның харылзаалыг аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырынга деткимче болур.
Литература:
1. Калзаң А.К. Тыва литература. – Кызыл, 1987.
2. Ортега-и-Гассет Х. Эстетика. Философия культуры. – М., 1991.
3. Ынакшылдың оңмас чечээ. Орус болгаш совет чогаалчыларның лириктиг шүлүктери.- Кызыл, 1986.
Э. О. Норбу, Национал школа хөгжүдер институттуң директорунуң оралакчызы
Шүлүк – кижиниң сагыш-сеткилиниң янзы-бүрү байдалдарын болуушкуннар, чурумалдар-биле холбап илереткен допчу болгаш оккур шынарлыг лириктиг жанр болур. Ылаңгыя шүлүкчүлер бойдус лириказынга долгандыр турар хүрээлелди чуруп көргүзүп тура, боттарының ол үеде сагыш-сеткилиниң хайныышкынын, дойлуушкунун ийикпе, азы өөрүшкүзүн холбап, бойдус биле кижиниң аразында тудуш харылзаалыын илередип турар. Чечен чогаалда күскү пейзажты көргүскен шүлүк чогаалдары арбыны-биле таваржып турар.
Алдын-сарыг, тодуг-догаа үениң каас-чаражын сөстүң уран чүүлүнге чуруп көргүзүп тура, шүлүкчүлер магадалын, кайгап ханыышкынын база ол ышкаш чылыг, хөглүг өйнүң төнүп, соок кыштың чоокшулаанынга сарыннап-кудараанын, сагыжының куюмналыын шүлүктерге сиңирип каар. Кандыг-даа национал уран чогаал кожахелбээ чоннарның литература уран чүүлүбиле харылзаалыг сайзырап-хөгжүүр болган төлээде, база ол ышкаш орус литература тыва чечен чогаалдың тыптып-сайзыраарынга уран-чечен үндезин болганда, ооң школага башкылаашкы-нын орус чогаалдар-биле холбаалыг, харылзаалыг чорудары чөптүг болгу дег. Школага төрээн чогаал кичээлдеринге С. Сарыг-оолдуң шүлүк чогаалдарын өөредип тургаш, ында күскү өйнүң чурумалдарынга бола таваржып болур. Ук чогаалдарны өөредип тура, орус поэзиядан күскү пейзажты көргүскен шүлүктерни ап, деңней сайгарып өөредири күзенчиг. С. Сарыг-оолга оран-чурттуң каазын магадап шүлүктээринге хандыкшыл тыва чогаал шинчилекчизи А. Калзаңныы-биле алырга, хамыкты мурнай улуг орус шүлүкчүлер Пушкинниң, Некрасовтуң салдары-биле төрүттүнген.
«Оран-чурттуң мага ханмас көрүштүг шырайын улустуң амыдыралы-биле холбаштырып тургаш улам чараш, тааланчыг кылдыр чурууру – Сарыг-оолдуң бойдус лириказының бир күштүг шынары» – деп, сураглыг критик демдеглээн [1, а. 129-120].
6-гы класска С. Сарыг-оолдуң «Күс» деп шүлүүн өөредип тура, чогаал башкызы орус литературадан күскү пейзажка хамаарышкан лириктиг одуругларны ап алгаш, деңнелге ажылы чорудуп, ук чогаалдардан ниити дөмейлешкек чүүлдерни болгаш ылгалдыг талаларны өөреникчилерге тыптырар болза, уругларның сонуургалы улам бедип, боданыр арга-шинээ сайзырап, билииниң делгемчиир магадылалы бар. С. Сарыг-оолдуң бо шүлүүнде күскү бойдустуң өңнерин чиге көргүзүп, алдын өңнүг арбай-тарааның ховуларны каастап чыдары, одарларда сүрүг малдың таваар оъттап чорууру, мурнуу чүкче ужар деп дүвүрээн куштарны өңгүр, чараш чиге деңнелгелер, диригжидилгелер, эпитеттер, метафораларбиле илереткен. Ында авторнуң бойдустуң бола бүгү каас-чаражын магадаан сагыш-сеткили долузу-биле ажыттынган:
«Калбак ногаан аргалардан
Хадың, шарлан алдынналып каттыржып кээр»…
Шүлүктү номчааш, ында илереттинген кол бодалды өөреникчилер тодарадырын оралдашканының соонда, башкы С. Есенинниң бир шүлүүнден үзүндүнү номчуурун сүмелээр:
«Отговорила роща золотая
Березовым веселым языком…»
Үзүндүнүң тыва дылче очулгазын катай номчудар:
«Хадыңнарның алдын хөрлүг дылы-биле
Калбак арга ишти-хөңнүн сөглеп каапты…»
Бир дугаар үзүндүде С. Сарыг-оолдан сергек хөөн тарап, арга-арыгның делгемин, авторнуң аңаа чоргаарланган сеткилин көрүп болур. А шала дойлуушкуннуг, муңгак сеткилди Есенин илереткен. Бир эвес Сарыг-оолдуң күскү аргазы ам-даа «каттырып» турар болза, Есенинде ол бүрүзү хадып, кударанчыг аянны дамчыдып турар дээрзин өөреникчилерге билиндирери чугула. Ынчалзадаа ону өөреникчилер боттары тып үндүрүп кээрин чедип алыр. Шүлүктерден үзүндүлерни парлап бижээн саазыннарны самбырага аскаш, бирээзинде аяс хүнде чаа-ла саргарып эгелээн арга-арыгның, а өскезинде салгын-хатта бүрүзү тоглап дүжүп эгелээн хадыңнарның чуруктарын лириктиг одуругларның утказынга дүүштүр дужунга азып алыр азы мультимедийлиг слайд кылып алгаш, көргүзери эң-не чедимчелиг. Чуруктарны болгаш шүлүктен одуругларны кичээнгейлиг көргениниң соонда, уругларга дараазында айтырыгларны салып болур:
– Бо ийи шүлүктен одуругларның дөмей чүүлү чүл? (Кайызында-даа күскү бойдус чурумалын көргүскен)
– Ук одуругларның утказында ылгал бардыр бе? Бар болза, чүзү-биле ылгалып турардыр? (Биргизинде күскү үеде алдын-сарыг апарган, ынчалза-даа ам-даа бүрүлери дүшпээн арга чуруттунган, автор ол бүгүнү магадап, өөрүшкүлүг аян-биле бижип турар, а ийиги шүлүкте сарыг бүрүлер дүжүп эгелээн болгаш, автор кударанчыг хөөнүн илереткен.)
– С. Сарыг-оолдуң шүлүүнде авторнуң сагыш-сеткилиниң кандыг байдалы илереттингенил? Авторнуң өөрүшкүзүн кайыын эскерип кагдыңар?
– С. Есенинниң муңгаргай хөөнү кайы сөстерде илереттингенил?
– Шүлүктерге дүүштүр бердинген чуруктарның дөмей талазы чүдел? А ылгалы кандыг-дыр?
– Шүлүктен одуругларда кандыг уранчечен арга ажыглаттынганыл? Ук метафораларны болгаш эпитеттерни ушта бижиңер.
– Автор чүге ыяап-ла метафораларны, эпитеттерни ажыглаан деп бодаар силер? Оларны силер чүү деп сөстер-биле солуп болур силер?
Азы мындыг янзылыг база ажыл чорудуп болур: С. Сарыг-оол биле С. Есенинниң одуругларын бергеш, оларның уткаларынга дүүштүр чуруктарны чуруурун өөреникчилерге дагзыр. Сарыг-оол-даа, Есенин-даа күскү арганың овур-хевирин тургусканнар, ынчалза-даа чүге бир арга каттырып, а өскези иштихөңнүн сөглеп каапканыл деп айтырыгга, өөреникчилер харыыны бээр ужурлуг. Ону тодарадырда, башкының аянныг номчулгазы база кол дузалаар. Мында кол чүүл – автор бойдус чурумалын поэтиктиг дыл-биле чуруп тура, бодунуң сагыш-сеткилиниң байдалын согажалап илереткен дээрзин өөреникчилер медереп билген турар ужурлуг.
Эстет, философ Х. Ортега-и-Гассеттиң бижээни ышкаш, «чурукчу долгандыр турар делегейни чуруп тура, бодунуң сагышсеткилин база аңаа чажырып каар» [2, а.200- 2001]. Үстүнде ийи аңгы шүлүктен одуругларда «каттыржып кээр» болгаш «ишти-хөңнүн сөглеп каапты» деп сөс каттыжыышкыннары авторнуң бойдус чурумалындан бодунче шилчий бергенин херечилээн дүлгүүрлер болур. С. Сарыг-оолдуң күскү үеге сеткил-ханыышкынын улаштыр көрүп болур:
«Сентябрь ай – чурукчувус
Шевер чажыт холу-биле
Хемнер эрии, эзим-сында
Хевис аргып эгеледи»
… База-ла күскү үени чеченчидир көргүскен одуруглар. Сентябрь – календарь ёзугаар күстүң баштайгы айы. Ынчан бүгү оът-сиген быжып, бүрүлер кызып ийикпе, саргарып, а шиви, пөштер ногаан хевээр артып, долгандыр турар хүрээлел өңгүр, каас өңнер-биле долар. Ынчангаш күстүң чарашкаазын магадаан автор ону «чурукчу» деп чеченчидип адаан. Чамдык черлерде тарааны азы сигенни кезип кааптарга, ук аңгыстар бир тускай ылгалып, авторга хевис кылдыр сагындырганын өөреникчилер тайылбырлап үнүп кээр сорулгалыг ажылды башкы чорудар. Степан Агбанович тос айның чечен овурхевиринде кандыг хөөнүн илереткенил? Бирги одуругдан-на омак (позитивтиг) аян тодарап кээр. «Чурукчу», «шевер хол», «хевис аргып» деп сөстер, сөс каттыжыышкыннары чогаалдың «бойдузун» аяс болдуруп, чырытпышаан, авторнуң азы ооң «лириктиг ийизинин» мага ханган, оожургалдыг, дыштыг сеткилин көргүзүп турар. Бо чогаалга деңнелгени
«Эзимнерниң кады бышкан,
Эртен, кежээ соогу аажок.
Куштар үнүн кижи дыңнааш,
Кудараксап, чүрек саргыыр…» деп К. Бальмонтунуң «Күс» [3, а.110.] деп тыва дылче очулдурттунган шүлүү-биле чорудуп болур. Азы А. Пушкинниң «Осень» деп шүлүүн алгаш, орус дылдан тыва дылче очулдурар ажылды башкының дузазы-биле чорудуп болур.
«Унылая пора! Очей очарованье!
Приятна мне твоя прощальная краса –
Люблю я пышное природы увяданье…»
Лириктиг чогаалдарның утказын, авторнуң чугаалап турар чүүлүнге хамаарылгазын тодарадып чаңчыгарынга үн бижидилгезинде тырттырып каан аянныг номчулганы дыңнап билири улуг рольду ойнаар. Оон аңгыда күскү бойдусту тырттырган видеочурумалдарны көргүзерге, уругларның көрбүшаан, дыңнап билир арга-шинээ бедип, сайзыраары чугаажок. Орус болгаш тыва шүлүктерден тургустунган хөгжүм үделгелиг композицияны тургускаш, эрттирип тура, өөреникчилерниң чогаадыкчы чоруунуң сайзыралынга тыва чогаал кичээлиниң үлүг-хуузу улуг дээрзин демдеглээри чугула.
Ортумак класстарга (5–7) күскү пейзажты көргүскен шүлүктерни өөредип тургаш, алдынсарыг бүрүлер дүрзүлүг номчугаштар кылырын дагзыр, а ол номчугаштарга өөреникчилер күс дугайында орус, тыва шүлүктерни чыып бижиир. Шүлүктерни шээжи-биле доктаадыр, шүлүктерден одуругларны ажыглап тургаш, күс дугайында чогаадыг бижидер, бо чижектиг ажылдар уругларның харылзаалыг аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырынга деткимче болур.
Литература:
1. Калзаң А.К. Тыва литература. – Кызыл, 1987.
2. Ортега-и-Гассет Х. Эстетика. Философия культуры. – М., 1991.
3. Ынакшылдың оңмас чечээ. Орус болгаш совет чогаалчыларның лириктиг шүлүктери.- Кызыл, 1986.
Э. О. Норбу, Национал школа хөгжүдер институттуң директорунуң оралакчызы