Лидия Хорагаевна Ооржак – «Россия Федерациязының ниити ѳѳредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы» (2000 ч), дээди категорияныӊ башкызы, а 2006 чылда Россия чергелиг «Тергиин башкы» деп мөөрейниӊ тиилекчизи болуп, РФ-тиӊ Ниити өөредилге яамызының грантызын алган башкыларның баштайгызы.
1983-1984 чылдарда Чөөн-Хемчик кожууннуӊ Чыраа-Бажы, Барыын-Хемчиктиӊ Дөң-Терезин школаларынга (1985-1986), Ак-Довурак хоорайныӊ 2 дугаар школазынга (1987-2010) 23 чыл дургузунда ажылдап, 2009-2010 өөредилге чылында Кызылдыӊ школа-интернадынга тыва дыл, чогаал башкызы болуп ажылдаан.
Ол школа-интернатка ажылдап турган үезинде Кызылдыӊ 95 чыл ою, Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейиниӊ 80 чыл оюнга тураскааткан «Музейге кичээлдер» деп хоорай башкыларыныӊ аразынга мөөрейге киришкеш, «Краеведение» (Чурт-шинчилел ажылы) деп номинацияга ийиги чергениӊ диплому-биле шаӊнаткан. ТР-ниӊ тыва дыл, чогаал башкыларыныӊ «Чылдыӊ башкызы» деп мөөрейлеринге 2 удаа киришкен. 2002 чылда баштайгы мөөрейге киришкеш, «Сердце отдаю детям» (Чүрээмни уругларга өргүп тур мен) деп тускай шаңналдың эдилекчизи болган. 2010 чылда ол-ла мөөрейге киришкеш, республиканыӊ тыва дыл, чогаал башкыларыныӊ аразынга 1-ги черни ээлеп, «2010 чылдыӊ башкызы» деп атты чаалап алгаш, Москвага Россияныӊ төрээн чогаал башкыларыныӊ аразынга мөөрейге киришкен. «ӨМК тургузукчузу. Эртем-шинчилел ажылдары» деп тускай шаңналдың дипломантызы болган.
Лидия Ооржак – шүлүкчү, очулдурукчу, хөй-хөй өөредилге номнарының автору. Чогаал ажылын 1990 чылдарныӊ эгезинде Барыын-Хемчик кожууннуӊ «Мажалык» чечен чогаал каттыжыышкынынга эгелээн. «Төлгээ дүшпес чажыттар» (2007), «Ээргииштиг ээрем» (2008), «Үе-домчу» (2010) дээш, өске-даа чаа номнары, очулгалары чырыкче үнген, ол хөй талалыг көскү ажылдап чоруур чогаадыкчы башкы болур. Лидия Ооржактың Расул Гамзатовтуң 100 харлаан оюнга тураскаадып, чогаалчының «Мээң Дагестаным» деп чогаалындан очулганы кыскалады парладывыс:
Чаш төл ыглап, каттырып ор,
Чаңгыс-даа сөс адавайн-дыр.
Ынчалза-даа өйү кээрге,
Ырлап, ыглап үнүп келир.
Кавайда бижик.
Делегейге сөс турбаан болза, ол делегей бөгүнгү ышкаш, ындыг турбас ийик.
Чер тыптып кээриниң чүс чыл бурунгаар ыраажы төрүттүнүп келген.
Дыл билбес кижиниң шүлүк бижип семээни эштип билбес мугулайның дажыг хемче шурай бергенинге дөмей дижир.
ДЫЛ
Чамдык кижилер башка онзагай бодалдар сыңмарлажып кирип кээрге эвес, а дылының бажы кижий бээрге, чугааланыр дижир. Чамдык улус шүлүктерни, чажыртынар аргажок сагыш-сеткил дойлуушкуну чүрээнге хайныгып кээрге эвес, а чүге дээрге … бижиир дээр. Ындыгларның шүлүк бижип эгелээн чылдагаанын тывары, тайылбырлаары безин берге болур. Олардан эди ханмаан хылырааш алгы хап иштинде тоорук сайларының дүлейзимээр кургамзык шыгыраары дег, дыңналыр шүлүктер төрүттүнер.
Амдыы кижилер шүлүк бижиир бетинде делегейни долгандыр чүү болуп турарын эскерип, ылавылап, хая көрнүп, доктаап, шинчилээрин оралдашпастар. Делегейде кандыг аян-хөөннүг ырылар, аялгалар чаңгыланып турарынче кулак салып, ожаап, кичээнгейге алырын олар күзевес.
Кижиге карактарны, кулактарны база дылды чүү дээш чаяап бергенил деп айтырыг ала-чайгаар тургустунуп кээр. Чүге кижиниң караа ийи, кулаа ийи, а дылы чаңгызыл? Ону тайылбырлаарга мындыг: кандыг-бир сөстү аастан салып үндүрер бетинде, баштай кижиниң ийи караа көрүп аар, а ийи кулаа дыңнап аар ужурлуг.
Аастан боштунуп үнген сөс дагның кызаа кадыр кокпазындан дазыр шынааже шаап кирип келген аътка дөмей. Чүректиң согуун санаваан, аарышкызын чүктешпээн азымал сөстү өртемчейже хостуг салып үндүрүп болур бе деп айтырыг база тургустунуп келир.
Анаа-ла сөс чок. Ол бир болза каргыш, бир болза өөрүп четтириишкин, бир болза чараш чүүл, а бир болза аарышкы, бир болза хир, бир болза чечек, бир болза меге, бир болза шын, бир болза чырык, бир болза тамы.
Кандыг-ла бир кадыг-дошкун оранда
Каас сөстер ордузу бар диштилер.
Каргыш? Човуур? Дилег? Дужаал?.. Дыңназа.
Кандыг сөстер бисти манап чыдарыл?
Хоозурал, хоп-чип шуглаан – човууртаан
Хоргадал чок өртемчейни камгалаар
Өзээн өдер сөстүң күжү кайда сен?
Өктередир йөрээл, каргыш салзымза…
Бир таныырым кижи: «Мен сөзүм ээзи кижи мен, күзезимзе – сөзүмнү ээлээр, күзезимзе – сөзүмнү ээлевес мен» деп чугаалап орган чүве. Мээң шак ол өңнүүмге ындыг байдал ажырбас болгу дег, ынчалза-даа чогаалчы кижи бодунуң даңгырааның, каргыжының – бодунуң сөзүнүң шынчы ээзи болур ужурлуг. Чаңгыс чылдагаан ужун ол ийи катап даңгыраглавас ужурлуг. Черле ынчаш, кым хөй катап даңгырак берип чоруурул, ол, мен бодаарымга, анаа-ла мегечи амытан болур.
Бир эвес мээң бо номумну чадыгга дөмейлээр чүве болза, ону мен авар дылдың янзы-бүрү «удазыннары»-биле аргып олурар болур ийик мен; бир эвес негей тон кылдыр сагыштап алыр чүве болза, ону мен авар дылдың иривес хендири-биле быжыглап даараар ийик мен.
Шаанда, эрте-бурунгуда, авар дылга сөстер көңгүс эвээш турган деп чугаалажыр. «Хосталга», «чуртталга», «эрес чорук», «найырал», «буян» дээн сөстерниң утказын чаңгыс-ла сөс-биле азы чугааның байдалын, хөөнүн, көжүрүп илереткенин барымдаалап дамчыдар арга турган. Бистиң эвээш санныг чонувустуң дылын ядыы деп тургайлар аан. Бодум дылымга чүнү күзей-дир мен, ону илередиптер харык менде бар, бодалдарым илередиринге меңээ кандыг-даа өске дылдың херээ чок.
Лидия ИРГИТ белеткээн, “Твой информ” солуну
https://tvoyinform.ru/3260-bashky-chogaalchy-dagdynyk..