Кичээлдиң хевири: чаа тема-биле таныжар кичээл.
Кичээлдиң сорулгазы:
– сѳс иштинге катаптап бижиир ажык эвес үннерниң үжүктерин ѳѳредири;
– янзы-бүрү бижимел болгаш аас чугаага ажыглаар мергежилгелер дузазы-биле уругларның чугаазын сайзырадыры;
– ажыл-ишке ынак чорукка уругларны кижизидери.
Планнаттынган түңнелдер:
Кылдыныглар: ажылчын олудун шын организастап, кичээлдиң темазын болгаш сорулгаларын шын тодарадып билиринге чаңчыгып ѳѳренир.
Шиңгээл барымдаазы: сѳстүң сѳѳлгү үнүбиле кожумактың баштайгы үнү дѳмей болза, ийи үннү катаптап бижиир дээрзин билири.
Үне барымдаазы: эштериниң болгаш башкының чугаазын дыңнап билиринге, кичээлге кылган ажылдарын түңнеп билиринге ѳѳренир; ѳѳредилгени медерелдиг, сорулгалыг болгаш амыдырал-биле харылзаалыг кылдыр тургузары; бодунуң билиин сайгарып, күүсеткен ажылын шын үнелеп билири.
Аажы-чаң барымдаазы: долгандыр турар хүрээлелдиң чараш-каазын эскерип билиринге, бойдуска хумагалыг болурунга кижизидер.
Кичээлдиң дерилгези:
ѳѳредилге программазы, ѳѳредилге номунуң арыннары 50–51, ажылчын кыдырааш, кѳргүзүг материалдары (сюжеттиг чурук, презентация), сигналдыг карточкалар.
Кичээлдин ѳске эртемнер-биле харылзаазы: хүрээлел, музыка.
Кичээлдиң чорудуу
1. Организастыг кезээ:
«Кичээл шагы келген» – деп,
Хѳглүг коңга медээлей-дир
Кѳвей санныг оолдар-кыстар
Кичээнгейлиг олурупту.
Тыва кижи төрээн дылы
– «Тыва дылды» эгелээли!
Үжүктерни, үннерни-даа
Үзүк чокка катаптаалы!
– Экии, уруглар! Бѳгүнгү бистиң тыва дылывыс кичээли онзагай байдалга эртер. Чүге дизе бистиң кичээливисте хѳй санныг башкылар аалдап чедип келген. Бис кичээливис үезинде боттарывыстың билиглеривисти харам чокка аалчыларга кѳргүзер, дидим болур ужурлуг бис.
– Кичээлге кайы хире белеткенип алгаш келген эвес бис, сагыш-сеткиливис кандыг байдалда турар эвес, хынап кѳрээлиңерем, уруглар!
– Бир эвес кыдыраажым, ном-дептерим, демир-үжүүм шупту белен, тергиин эки харыылаарынга белен мен деп бодап олурар болзуңарза, адыштарыңар часкаар силер.
– Аалчылар келгенинге арай сүрээдеп, девидеп олур мен, ынчалза-даа кызып ажылдаар мен дээр улус холун чайып каар. Эр хейлер!
I. Актуализация.
Ѳѳренген чүүлүн катаптаары. Оюн: «Аза берген тѳрел сѳстер».
– Амыдыралда кижи бүрүзү уктуг-дөстүг, ада-иелиг, тѳрел аймактыг болгай. А тыва дылда сѳстер база кижилер-биле бир дѳмей: уктуг, тѳрелдерлиг болур дээрзин ѳѳренген бис.
– Самбырада дыка хѳй сѳс чыглып келген. Олар аразында чугаалажып, ойнап тургаш, тѳрелдерин чидирип алган-дыр, уруглар. Бис оларга бот-боттарын тыпчып алырынга дузалаар бис бе?
Бердинген сѳстер: бажың, башкы, школа, ажыл, чечек, бажыңныг, башкылаар, школачы, школалыг, ажылдакчы, ажылчын, чечектелир, чечектиг, чечексиг, чечектелиишкин, башкылыг.
II. Чаа тема-биле ажыл. Кичээлдиң темазын, сорулгаларын тодарадыры.
Тѳрел сѳстер-биле таныштырары.
Хову, шѳлдү чечек шып,
Ховаганнар ойназын.
Хүнчүгежим, хүнне-ле,
Хүлүмзүрүп хүнне-ле!
– Шүлүктү аянныг номчуптаалыңар, уруглар. Шүлүкте чүү деп сѳстерде айыылдыг, чазып болгу дег, орфограммалар бар-дыр?
– Чүге ынчаар бодап тур силер?
– Эр хейлер! Кым даап бодап каапты?
Бо кичээлде чүү деп берге орфограмманы өөренир-дир бис?
– Кичээлдиң темазын тодарадып алганыңарга чѳпшээрежип тур мен. Темага даянып алгаш, кичээлдиң сорулгаларын даап бодап кѳрээлинер!
Теманы ыяк билип алыр дизе, канчаар ажылдаар ужурлуг бис?
(Ай-хүнүн, теманы самбырага бижиир).
1. Теманың тайылбыры.
Ховаган + нар = ховаганнар
Хүн + не = хүнне (самбырага кѳргүзер).
Бир эвес сѳс ажык эвес үн-биле тѳнген болза, ол-ла үнден эгелээн кожумак немежип турда, ажык эвес үннүң үжүүн дакпырлап бижиир бис.
2. Баштайгы быжыглаашкын.
Ховаганнар болгаш хүнне деп сѳстернин үн-үжүк анализин кылыр.
Ховаганнар – 4 слог, 10 үжүк, 9 үн.
Хүнне – 2 слог, 5 үжүк, 4 үн. (самбырага)
3. Ном-биле ажыл.
– Номувустуң 50 дугаар арынын ажыткаш, дүрүмнү номчуулуңар. Баштай мен аянныг кылдыр номчуп берейн. (Айтырыгларга харыылаар). Ам шупту деңге номчуур, оон одуруг бүрүзүнден бир-бир өөреникчилер номчуур.
1) Мергежилге 127, арын 50. Словарьлыг ажыл.
Оккур – ок-биле дѳмей дүрген, күштүг (сөстүң утказын билиндирер).
Сула шимчээшкин. Ховаганныг сула шимчээшкин
Садывыска бараал,
Сайзанактап ойнаал,
Салгын-сырын бисти
Чассыдыксап туру.
Хооп-хооп, ховуй-хоп,
Хооп-хооп, ховуй-хооп,
Ховаганнар хонзун,
Хоюспа даан, эжим.
III. Быжыглаашкын. (Ѳѳренген темазын быжыглаары)
А) Мергежилге 128, арын 50 (самбырага бижиир)
Эжеш ажыл.
– Уруглар, дазыл сѳстер биле кожумактарны таарыштырып тургаш, чаа сѳстерни тургузар силер. Сөстерниң кезектерин тургускаш, кыдыраажыңарга дүжүрүп бижээш, чаңгыс домак чогаадыр силер.
Б) Ребустар-биле ажыл.
Уругларга ребустарны тыптырар (хаттыг, каттырар, солуннар)
V. Түңнел.
Рефлексия (Билип алган чүүлдерин түңнээри; бодунуң ажылын үнелеп билири)
– Бо кичээлде чүү деп тема ѳѳрендивис?
– Кажан, кандыг таварылгада сѳстерге ажык эвес үннүң үжүүн катаптап бижиир-дир бис?
– Кичээлге чаңгыс-даа айтырыгга торулбайн ажылдадым, чаа теманы ыяк билип алдым дээр болза, ховаганны самбырага кээп чыпшырар. Эр хейлер! Салган сорулгазын ыяап чедип алыр улус-тур силер. Байырдан чедирип, адыштан часкап каалыңар!
Айлаана Александровна САТ, Хандагайты ортумак школазының эге класстар башкызы
“Башкы” сеткүүлү https://irnsh.ru/wp-content/uploads/2024/10/BASHKY_N3..
Чурукту Институттуң архивинден алган.