Сорулгалары:
1. Өөредиглиг сорулгазы. Чогаалчының допчу намдары болгаш чогаадыкчы ажыл-ижи-биле таныштырары; чаа билиглерни, янзы-бүрү аргалар ажыглап тургаш, шиңгээдип алыры; алган билиглерин быжыглап, боданыр арганы идепкейжидер. «Дөнен-Шилгим» деп шүлүктүӊ утказын сайгарбышаан, аът малдыӊ чоруктарын, дериг-херекселин болгаш ооӊ амыдыралга ажыктыыныӊ дугайында билиндирери.
2. Кижизидилгелиг сорулгазы: кижиниң төөгүзү болгаш амыдыралы-биле сырый холбаалыг чарылбас өӊнүү болур аътты бичии чажындан тура хүндүлеп, чарашсынып билир, аңаа өөреникчилерниӊ эстетиктиг хамаарылгазын бедидер. Азырал дириг амытаннарны хүндүлээр, эки ажаап карактаар, өстүрер, камгалаар чорукка чаңчыктырары, амыдырал-биле холбаары.
3. Сайзырадыглыг сорулгазы: уругларныӊ сөс курлавырын чаа сөстер-биле байыдып, аас болгаш бижимел чугаазын, сагынгыртывынгырын сайзырадыры; сайгарылгалыг чугаага идепкейлиг киржирин деткиир, алган билиглерин делгемчидип ханыладыры, немелде чогаалдар-биле ажылдаары.
Өөреникчилерни бөлүктеп база ниити ажылдаарынга чаңчыктырар, бот-идепкейин оттуруп, чаа билиг чедип алырының аргаларын шиңгээдири. Чедип алыр билиглер болгаш мергежилдер: чогаалчы болгаш ооң чогаалы-биле таныжып алыр.
Аът – тыва кижиниң идегелдиг эжи, чоргааралы деп чүүлдү күштелдирип турар чечен аргаларны тывар. Аът – тыва литературада бир көскү маадыр деп бодалды илередир.
Дерилгези: «Дөнен-Шилгим» деп ырының аудио-бижидилгези, компьютер, чогаалчының портреди, словарь, карточкалар, презентация, ИКТ чуруктар.
Кичээлдиӊ чорудуу
I. Организастыг кезээ
– Экии, уруглар! Бот-боттарывысче көржүп, чазык хүлүмзүрүп, омак-сергек болуулуңар! Чылыг, чырык часкы хүн дег, хүлүмзүрээн шырайывыс чедиишкинниг чайыннап хүнзезин! Кичээливисте сагыш-сеткиливис чылыг, эки бодалдар-биле чаарттынып, күзелдеривис күүсеттинер, чорук-херээвис аайлажып бүдер болзун! Аалчыларывыс өөрүүр болзун деп йөрээдим! Олуруңар, уруглар!
II. Киирилде кезээ
– Уруглар! Чечектерниң чараш-каазы дег, хоорайның тыва дыл башкылары сергек-чазык чараш күстү уткуп, бистиң бөгүнгү кичээливисте аалдап, чедип келди! Кичээливисте боттарывыстың билиивисти ханыладып, эки харыылар берип, идепкейлиг ажылдаарыңарны күзедим, уруглар! Ай-хүннү кыдыраашка бижип алыңар.
III. Чаа темаже мотивацияны углаары
– Тывызыкты тывыңарам, уруглар. Ыракты ырак дивес, ылап чоруктуг. Бертти берт дивес, бедик мербегейлиг. – Шын-дыр, аът. Бөгүн чүнүӊ дугайында чугаалажыр-дыр бис?Аът дугайында кандыг үлегер домактар билир силер? – Аъттыӊ адын тып көрүӊерем. Дараазында айтырыгларга харыылааш, сөстерниӊ эге үжүктери-биле бөгүнгү өөренир темавысты, аъттыӊ адын тодарадып алыр силер, уруглар. Кичээнгейлиг болуӊар!
1. Викторина
1. «Марттың сези» деп шүлүктүң авторунуң фамилиязы. (Донгак).
2. «Өдүгенде чайлаг» деп чогаалдың кол маадырының ады. (Өнер-оол)
3. Часкы дыштанылгада каракуль хойну бөрүлерден, сооктан камгалап каан уругнуӊ ады. (Нина)
4. «Ава» деп сөстүӊ синонимин тывыӊар. Ол сөстүң ийи дугаар үжүүн адаңар. (Ие)
5. Малчыннарның болгаш көдээ ишчилерниң байырлалы. (Наадым)
6. Тиреден кыска демдек. (Дефис)
7. К. Черлиг-оолдуӊ караа көрбес оол дугайында чогаалы. (Шораан)
8. Кадарчы кижиниӊ анай-хураган сугар хавы. (Инчеек)
9. И. Салчактың «Ава» деп чуруунуӊ хевири. (Линогравюра)
10. Баштайгы совет космонавт. (Гагарин)
11. Е. Танованың чүү деп чогаалын 8-ки класска номчаан ийик бис? (Иениң салым-хуузу)
12. О. Саган-оолдуӊ «Найырал» деп чогаалында эмчи орус уругнуӊ ады. (Маруся)
– Эр хейлер! Теманыӊ адын тодарадып алдывыс. Строфалардан тургустунган биче хемчээлдиг чогаалды чүү дээр ийик? Бөгүн «Дөнен-Шилгим» деп шүлүктү өөренир бис.
– Аът дугайында сураглыг ыры апарган «Дөнен-Шилгим» деп шүлүктү Василий Эренчин бижээн. Уруглар, чогаалчы-биле бир дугаар таныжып турарарывыс бо. Кичээлдиң сорулгаларын салып көрүңерем, уруглар. (Уругларның харыылары).
• Василий Лудупович Эренчинниң допчу намдары-биле таныжар бис.
• Шүлүктүң утказын, тургузуун, ооӊ тема болгаш идеязын тодарадыр бис.
• Аъттыӊ дугайында чугаалажыр бис.
IV. Чаа тема-биле таныжылга
Өгбевисти бөгүн сактыыл! Энерелдиг төрээн черин, төрел чонун, Эки чаагай келир өйнү, найыралды Шүлүк-ырга алгап-йөрээп, алдаржыткан Чүс он бир харлаан өгбевисти бөгүн сактыыл!
Слайд: 1. Чогаалчының допчу намдары(Өөреникчи дыңнадыг кылыр). Василий Лудупович Эренчин 1912 чылдың февраль 17-де Каа-Хем кожууннуң БүренХем бажында Калбак-Хады деп черге аңчы өгбүлеге төрүттүнген. 1953 чылга чедир Василий Эренчин партия, совет органнарга болгаш солуннар редакциязынга янзы-бүрү албан-дужаалдарга ажылдап чораан.
1942 чылдан эгелээш, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң, 1945 чылдан ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Василий Эренчинниң баштайгы ному – «Шүлүктер» деп аттыг чыынды 1955 чылда чырыкче үнген. Ийиги ному «Чаартылганың чурумалы», үшкүзү «Чырык орук» 1977 чылда парлаттынып үнген. Ооң чогаалдары «Улуг-Хем» альманагынга, «Сибирские огни», «Енисей», «Поэты Тувы» деп литературлуг сеткүүлдерге парлаттынып турган. Василий Эренчинниң өг-бүлези Бай-Даг суурнуң эрик талазында кудумчуга чурттап чораан. Ол кудумчуну В. Эренчинниң ады-биле адаан. Өг-бүле 6 уругну өстүрүп кижизиткен.
В. Эренчинниӊ «Дөнен-Шилгим» деп шүлүү – тыва шүлүк чогаалында кижиниӊ чарашсынар, чоргаарланыр сеткилин малдыӊ (аъттыӊ) овур-хевирин дамчыштыр илереткен баштайгы чогаалдарның бирээзи болур. Шүлүк-биле таныжарыныӊ мурнунда, ында таваржып турар билдинмес сөстер-биле ажылды чорудаалыңар.
2. Ном-биле ажыл
1. Словарь-биле ажыл. – «Дөнен» деп сөстүӊ утказын билир силер бе, уруглар?
Башкыныӊ тайылбыры:
– Дөнен дээрге чылгы малды харназыныныӊ аайы-биле адаары болур. Төрүттүнгенинден 1 харга чедир – кулун; 1-ден 2 харга чедир – богба; 2 харлыг – чаваа; 2–3 харлыг – хунан (аскыр, аът, кызырак, бе).
Бе – төрүүр кыс мал; 3–4 харлыг – дөнен (аскыр, аът, кызырак, бе);
Шулу боду – бүгү боду;
Дөлем сыны – чараш, хертеш сыны;
Шуткуур – дүрзүлеп, хевирлеп каастаар;
Дериг – дериг-херексели (чүген-чулар, эзер…)
Дөскел-ле чок – чаӊгыс черге турбас, савап турар; Кастаар – узун-дын-биле аъттыӊ бир холундан, ыравазын дээш, баглап каары. Бо таварылгада: муңгаш-дынны эзерниӊ мурнуку чарыынга быжыглап каары;
Саваар – бажын өрү-куду шимчедип турары;
Аралчаалаар – аъттыӊ чоруунуң бир хевири, бирде чыраалап, бирде саяктап чорууру.
3. Аянныг номчулга (Өөреникчилер ыыткыр, тода номчуур). – Эр хейлер!
V. Быжыглаашкын.
1) Шүлүктүӊ утказының сайгарылгазы – Шүлүк чүнүӊ дугайында-дыр, ооӊ кол утказын чугаалап көрүӊерем (Тыва кижиниӊ эргелиг аъдынга хамаарылгазын көргүскен болгаш дурт-сыны, дериг-херексели, аажычаӊынга, дүрген чоруунга ылап таарышкан ээзиниң чоргааралын хайныктырган шүлүк болур). – Аъттың овур-хевирин шүлүкте канчаар көргүскен-дир? (Хар-назыны, өӊ-чүзүнү, дуртсыны, чоруктары, дериг-херекселин шүлүктен номчуп тургаш, тодарадыр).
4. Чурук-биле ажыл. – Аъттың дериг-херекселин каш дугаар строфада бижээнил? – Дөнен-Шилгиниӊ ээзинге ажыктыын кайы одуругларда көргүскен-дир? («Артыы, үстүү шынааларын / артаан ышкаш чедер шилгим. Ары, Өвүр артын-сынын / амыр бодап ажар шилгим». Ээзинге ырак-чоок аян-чорук кылырынга тура дүшпес, ылгын аъдыныӊ ажыктыын мактаан). – Аъттарның өӊ-чүзүнү-биле таныжаалыңар. Чуруктар-биле ажыл, өөреникчиниӊ дыӊнадыы.
Алевтина Хаяваевна ЧАДАМБА,
Кызылдың 3 дугаар ортумак школазында дээди категорияның тыва дыл, чогаал башкызы, РФ-тиң ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, күш-ажылдың хоочуну.
Уланчызы https://irnsh.ru/wp-content/uploads/2024/10/BASHKY_N3..
