Тыва чечен чогаалда шылгараңгай дээн романнарның санынга Монгуш Борахович Кенин-Лопсанның “Чылгычының өө” деп романы хамааржыр. Роман дылының уран-чечени-биле, угаан-бодалдың тывызыксыг оюну-биле ылгалдыг.
Бир эвес Степан Сарыг-оолдуң “Аңгыр-оолдуң тоожузун”– тыва чоннуң төөгүзүнүң “энциклопедиязы”, чиңгине тыва дылдың эртинези, чечен сөстүң сүүзүнү болза, а Монгуш Кенин-Лопсанның “Чылгычының өө” – боттуг тыва амыдыралдың көрүнчүү, чоннуң эрткен оруунуң бадыткалдыг төөгүзү болур.
Романны номчааш, кижи чүнү билип албас дээр! Төрээн чонунуң чаагай чаңчылдарын, сагылгаларын, маадырлыг оруун, алдан-маадырларның төөгүзүн, эрткен болгаш амгы амыдыралдың чаагай болгаш караңгы талаларын, революция, репрессия чылдарын, кижилерниң чүүл-бүрү бүдүш-шынарын, чурттуң политиктиг, экономиктиг сайзыралын, чоннуң социал байдалын дээш оон-даа өске. Культура, эртем, өөредилге, кижизидилге айтырыы, чүдүлге-сүзүглел, национал медерел, тыва күрүнениң төөгүлүг кижилери, акы-дуңмалышкы чорук, дайын, патриотчу чорук, эрге-дужаал эдилекчилериниң салдары, күш-ажыл, көдээ ажыл-агый, үлетпүр-бүдүрүлге темазы, төрээн тыва дылдың ужур-дузазы, ооң арыг болуру, төрел харылзаалар, ада-өгбеге хүндүткел, төрээн иени, ие-черни, бойдусту ыдыкшыдары, ынакшылдың күжү, шынчы, буянныг сеткил, мегечи, хоралакчы чорук, арагалаашкын, наркомания, өлүм-чидим, кем-херек үүлгедиишкиннери, оор чоруктуң халавы, ие кижиниң төлүнге ынакшылы дээш санап төтпес сен.
Чогаалчының бир күштүг аргазы – үлегер домактар, чечен сөстер. Оларны кайы-бир маадырның хөделиишкиннери, сеткил-хөөнүнүң хөлзээшкиннери-биле сырый холбааны – Монгуш Бораховичиниң чогаадыкчы стилиниң бир онзагай талазы. Тыва чоннуң мерген философчу бодалдары чогаалдың маадырларының сагыш-сеткили-биле хөөннешкек болуп турар.
Оон аңгыда авторнуң хуузунда амыдыралчы арга-дуржулгазындан ужукталган чечен сөстери, сургаалдыг домактары чогаалдың уран-чеченин, утка-шынарын улам күштелдирип турар. Бо бодалды бадыткаары-биле Монгуш Кенин-Лопсанның тетралогиязындан бодунуң эскергеним мерген угаадыгларны ушта бижидим.
“Чылгычының өө” деп романдан
1. Оор, мегениң оруу чаңгыс дижир.
2. Кижи чүвези хирлиг.
3. Бачыт үндүрген черинден дүрген-не ыраар болза, бачыды арлыр.
4. Дыт дазылдыг, кижи уктуг болур.
5. Улар даанче хоргадаар, кижи төрелинче барыксаар.
6. Арганың сырыйы – шеттеринде,
Кижиниң сырыйы – төлдеринде.
7. Ханылаарга, хары кижи эки чоор.
8. Чаатыга чар болган, Торгалыгга тоол болган.
9. Өңнүктер белек алчып чарлыр,
Дайзыннар бижек арнып чарлыр.
10. Эки аът чүген далдавас дижир.
11. Аът бажы кагарга, адазының бажын каккан дег болур.
“Кырган-ава өпей ыры” деп романдан
1. Даг чеже-даа бедик болза, кижини чаргы-чаалыдан ушта соп алыр холу чок дижир.
2. Хилиң торгу чаазында.
3. Дамырак суг хемге каттыжарга, суг улгадыр.
4. Доңгун дарга кижи хөңнү баксырадыр, соок дүне бут доңурар.
5. Аът өртээр өрген чаңгыс черге турбас дижир. Дириг кижи чаңгыс черге олурбас дижир.
6. Ажыг-шүжүг бак кижиниң бажын алыр, эки кижиниң чартыын алыр.
7. Кижи баксыраанда –төрел тыртар, аң баксыраанда –турлаг тыртар.
8. Буянныг кижиже кижи чүткүүр, хаяалыг хүнче чечек чүткүүр.
9. Багын чугаалаарга, бачыды арлыр.
10. Чанган кушту доктаадыптар чер – улуг арт, чер чораан чорумалды доктаадыптар күш – улуг ынакшыл.
11. Куш эжинден чарылгаш. Эш тыппас.
12. Чаңгыс эзир дагларны шинчи киирер.
13. Кижиниң экизи эрте “чанар”.
14. Узак аът черниң ыраандан көстүр, угаанныг кижи чоннуң аразындан көстүр.
15. Чаңгыс улуг аңчы турар болза,
Чүс багай аңчының херээ чок.
Чаңгыс чүгүрүк аът турар болза,
Чүс чоржаң аъттың херээ чок.
16. Бот кижи аняандан эки чуртаар,
Кырып келгеш түреп чурттаар.
17. Эзер алган аът кончуг,
Эрин хоскан кадай кончуг,
Эриин ашкан далай кончуг.
18. Кырган кижиниң сеткилин хомудадырга,
Соңгу назынында багай чоор.
19. Сурастаан уруг сурап чорааш дөзээр дижир.
20. Кижи хөңнү хензиг чүведен өөрүүр,
Хензиг чүведен хомудаар.
21. Көшкен кижи көже манааш, куруг калган.
22. Аңчы кижи боозун кагбас.
Чылгычы кижи сыдымын кагбас.
23. Аарыгдан өлүрү бойдустуң хоойлузу-дур.
Төрээн чурт дээш өлүрү – ёзулуг хамааты кижиниң арыг-чаагай нүүрү-дүр.
24. Тааланчыг уйгу кижиниң күжүн киирер.
25. Кыс уруг эриг баарлыг.
26. Чүгүрүк аът кырыза-даа маңын салбас.
Кежээ кижи кырыза-даа хүүрээн салбас.
27. Дагга даг дөмейлешпес,
Бир кижиниң салымы өске кижиге дөмейлешпес.
28. Чүвени билбес чорук чаржынчыг чүвени сомнаар дижир.
29. Эки кижи каяа-даа чорааш, экини көргүзе бээр.
30. Бак кижи каяа-даа чорааш, багын көргүзер.
31. Эндээри белен, эдери –берге.
32. Шынын сөглээн кижиге тенек кижи өштүг.
33. Төрел кижиниң үнү хей-аът киирер.
34. Ие кижиниң сагыжы төлүнде тудуш.
35. Бот кижи өске улустуң ажы-төлүн эргеледир.
36. Оол уруг адазын мактаар.
Кыс уруг иезин мактаар.
37. Чавынчактың адаанга кандыг-даа аът турар.
Чаргаш тоннуң иштинге кандыг-даа эр чоруур.
38. Хоойлу билбес дүжүмет хол чедер,
Холуургак кижи сөс эскиттээр.
39. Ужар кушка чалгын,
Уруг чашка эртем херек.
40. Чаш уругну төрел ёзузунче киирерде, аалдар аразынга эдертип чорааш, чугаа-соот кылыр.
41. Кижиниң амыдыралы кижилер-биле тудуш,
Балыктың тыны суг-биле тудуш.
42. Орукту кыска деп бардамнап болбас,
Олчаны биче деп өкпелеп болбас.
43. Аныяк кижи бүрүн өгбелерин уттур болза, адынга багай дижир.
44. Кежээ кижиниң холунга мал өзер.
45. Эки аът ээзин байыдар,
Эки оол чуртун алгыдар.
46. Чалгаа чорук кижиниң сузун базар.
47. Төрээн черинден, төрээн чуртунга ынакшыл эгелээр.
48. Суг дилээрге, харамнанмас.
Сүт дилээрге, кызанмас.
49. Чакпыыл мал кодан малынга каттышпас.
50. Тооруктуг сындан дииң ыравас,
Дииңниг черни аңчы кижи эндевес.
51. Эрги-даа болза, хой кежи тон чылыын салбас.
52. Эки аъттың ээзи көвей.
Эки эмчининиң оруу делгем.
53. Чылан тыны кымчыга акташкан дижир.
54. Чер чораан улус бөрүге дужарга,
Чоруу бүдер дижир.
55. Ийи кижи орук белдиринге чугаалажы бээрге, шаптык катпас.
Ийи кулун алаак-шөлге дешкилежип турда, чара кирип болбас.
56. Малга мал немежир,
Бодалга бодал немежир.
57. Сөс аагы бижек балыындан артык.
58. Кижи хөңнү кударатпас,
Кижи сеткили хомудатпас.
59. Төгериниң орнунга, амзааны дээре.
60. Кылыр ажылдың деги херек.
Чиир эттиң чаглыы херек.
61. Черге чыткан чүвени олчааргап болбас,
Кижиниң белек кылдыр берген чүвезин дедир сунмас.
62. Кижи сеткилин хомудадыры –хинчек болур.
Кижи сеткилин өөртүрү– буян болур.
“Азаның бичези кончуг” деп романдан
Коданга чакпыыл хой-даа келзе, хол дегбес дижир.
Боттуң кунну кедилиг аът болур.
Кижиниң хевири, ыяштың будуу деп чүве бар болгай.
Актыг кижиниң аъдын оорлаан кижи аза аксынга кирер дижир.
Акrан сугну хымыш-биле дозуп шыдавас.
Шаг эргилдезин дузак-биле тудуп шыдавас.
Аът-ла бүрүзү чүгүрүк база болбас,
Кижи-ле болганы дагжы бооп шыдавас.
Чүгүрүк аъттар черле чүгүрүк бооп шылгаараар.
Угаанныг кижилер черле угаанныг бооп кырыыр.
Меңги чечээ чылдың дургузунда чаңгыс катап частыр,
Кижиниң езулуг ынакшылы назын иштинде бир катап тегерип эртер дижир.
Кижиниң хөңнүн сергедирге, хей-аъды кирер.
Чүс чоржаң аъттың орнунга кара чаңгыс чүгүрүк аът херек.
Чүс мелегейниң орнунга кара чаңгыс угаангыр кижи херек.
Бузулган хувадан шай төктүр,
Будулган ынакшылдан карак чажы төктүр.
Чаңгыс черден тел ыяшты кезип болбас,
Чаңгыс черге ойнаан элик, хүлбүстү чарып болбас.
Араганы эмин эрттир ижер болза, албыстап болур,
Сүттү эмин эрттир ижер болза, ижин хеверип болур.
Кандыг-даа кижиниң бир хирелиг чүвези турар дижир.
Тыва кижиниң бир ынак хөлгези аът дижир.
Кижиниң амыдыралы, кижиниң оруу, кижиниң салымы ожуктуң үш дажынга дөмей дижир.
Ожуктуң бир дажы тудуу болза, паш тиктинмес.
Уян кижи көргенин утпас дижир.
Карак-биле көрбээнде, бүзүрээри берге.
Кижи-биле кижиниң чаңы аңгы,
Ыяш-биле ыяштың дазылы аңгы дижир.
Оруктан оярга түрей бээр.
Чемден чиирээрге, аштай бээр.
Улчумал сыын мыйгактыг сынга доктаар.
Чорумал оол кыстыг өгге хонар.
Сыын аңнаан кижи эликтер изинге доктаавас дижир.
“Алдын чүрек” деп романдан
Эрткен үени сактырга, хора чок.
Кударанчыг сактыышкындан чырык күзел бодараар.
Улуг-даа, биче-даа кижилерниң бир чоргаарланыр чүвези болза национал культуразы болур дижир.
Уруг-дарыгның мөзүлүг болуру ада-иезинден эгелээр.
Төрээн чуртунга ынакшыл ада-иезиниң бажыңындан, өөренип турар клазындан эгелээр.
Чаш уруг дөрт харлыындан эгелеп авазының аажы-чаңын биле бээр дижир.
Узун назы назылаар дээр болза, арагадан арай былдамыш чорза эки.
Чаш шеттиң унун сыгарга, ыргая бээр дижир.
Чаш төлдүң салымын будаарга, чаңы баксыраар.
Чаш уругнуң эки болуру авазындан эгелээр.
Эр кижи эртежи болур.
Хөглээр болза кады хөглээр.
Ажылдаар болза, кады ажылдаар.
Кажыыдал болза, деңге үлежир.
Ава кижиден эң-не буянныг,
Эң-не кежиктиг болгаш
Эң-не шынзыг чорук эгелеп үнер.
Ажыг-шүжүглүг кижиге –күс шаг, час шаг тынга халалыг дижир.
Сөс чокка, аялга чокка, човуур чокка ала-чайгаар сыстып келген карак чажы чүс чыл болгаш бир тегерип эртер дижир.
Эки кижиниң эдээнден туттунуп, эктинден даянып чоруур.
Чон кулаа дыңнангыр дижир.
Зоя Шожал, Кызылдың №1 школазының тыва дыл, төрээн чогаал башкызы. “Башкы” сеткүүлүнүң №3, 2004 чылдың үндүрүлгезинден