Александр ПУШКИН
БАЛЫКЧЫ БОЛГАШ АЛДЫН БАЛЫК
ДУГАЙЫНДА ТООЛ
Аажок улуг көккүр далай эрии черге
Ашак, кадай амыдырап чораан иргин.
Үстүп-буступ дүжер четкен чер-бажыңга
Үжен үш чыл дургузунда кады чурттаан.
Ашак чүү боор, четки-биле балык тудар,
А кадайы аргыттынып ора хүнзээр.
Ашак бир-ле далайдыва четки октаан,
Аңаа чүгле баларлар-ла ызыртынган.
Дагын катап октаптарга, четкизинге
Далай чечээ, сиген-ширбиил орааштынган.
Чайып-чайып, үш дугаарын октаптарга,
Чаңгыс-даа бол, алдын балык туттунуп тур.
Амдыы балык шак ол ынчан чаннып, дилеп,
Анаа кижи дылы-биле чугааланган:
«Салыптып көр, күжүр кырган, далайдыва,
Садыызынга күзелдериң күүседир мен».
Ашак ынчан кайгап-харап, корга берген.
Аанакайын, үжен үш чыл балыктааштың,
Чугааланыр балык черле көрүп чорбаан.
Сугже ону салыпкаштың, чугаалап-тыр:
«Ажырбас оң, алдын балык, садыглашпаал,
Акша-мөңгүн, бараанның-даа херээ чок ийин.
Көккүр далай тереңинче шымны бергеш,
Хөглүг-омак аян-тээлеп чоруп-ла көр!».
Куруг келген күжүр кырган кадайынга
Хуулгаазын ужуралды төөгүп берген.
«Бөгүн балык тудуп алдым, артында-ла
Бөдүүн эвес, алдын балык дивес сен бе…
Кижилер дег чугаалангаш, далайдыва
Киириптерин, салыптарын менден дилеп,
Садыызынга улуг шаңнал саналдааштың,
Сагыжымны хандырарын аазап турду.
Шаңнал-мактал алырын-даа бодавайн,
Салыплаттым, далайынче чандырыптым».
Кадай ашаан бар-ла шаанче кончувушаан:
«Кандыг кончуг мелегей сен, аамай-дыр сен!
Бир-ле чүүлден, оода деспи алырың кай,
Бистиң деспи чарлып калган ышкажыл, көр!»
Ашак көккүр далай эрии черге кээрге,
Аажок улуг далай таваар чалгып чыткан.
Алдын балыын күжүр кырган кыйгырарга,
Амдыы балык чедип келгеш, айтыра-дыр:
«Чүге чор сен, чүү херегил, күжүр кырган?»
Чүрек душка холун салгаш, мөгейбишаан:
«Өршээп-ле көр өндүр чолдуг, алдын балык,
Өгде агай мени хөлчок кончуп каапты.
Ашак меңээ амыр-дыш-даа бербестеди,
Аңаа деспи, чаа деспи херек-ле-дир.
Аалда деспи эргилээштиң чарылган-дыр».
«Ажырбас оң күжүр кырган, муңгарава!
Чаа деспилиг болур силер, менди-чаагай!»
Чанып келгеш, ашак дораан эскерип каан:
Чаа деспи кадайының холунда бол,
Чаңчаныры, ажынары дендеп турган:
«Кандыг кончуг мелегей сен, аамай-дыр сен!
Канчап черле деспи дилээр мугулай сен!
Катап баргаш, ол балыыңны кый деп алгаш,
Казанактан, бажыңдан-даа дилеп эккел!»
Ашак күжүр эрик черге калгып кээрге,
Аажок улуг көккүр далай хирлиг болган.
Алдын балыын ашак аяар кыйгырарга,
Амдыы балык чедип келгеш, айтыра-дыр:
«Чүү херегил, чүге келдиң, күжүр кырган?»
Чүрек душка холун салгаш, мөгейбишаан:
«Өршээп-ле көр өндүр чолдуг, алдын балык,
Өгде агай оон-даа артык кончуп каапты.
Ашак меңээ амыр-дыш-даа бербестеди,
Ам ол бажың херек дидир, дошкун агай».
«Ажырбас оң, күжүр кырган, муңгарава!
Ам силерлер чаа бажыңныг болур силер».
Чемдик-дудуу бажыңынга чедип кээрге,
Чер-бажыңның изи-даа чок болган иргин.
Ооң орнунда кайгамчык каас бажың турган,
Олче кирер эжиктерни дубтан кылган,
Чаңгыс эвес, ийи каът бажың болган.
Чаа бажыңның соңгазындан харап кээ-ле,
Кадай ашаан катап база кончуй берген:
«Кандыг кончуг мелегей сен, аамай-дыр сен!
Канчап черле бажың дилээр мугулай сен!
Катап баргаш, ол балыыңны кый деп алгаш,
Мөгейбишаан, күдүйбүшаан мону диле:
Бөдүүн арат болур хөңнүм черле чогул,
Бай-шыдалдыг агай боорун күзеп тур мен».
База катап ашак базып чоруп-ла каан.
Аажок улуг көккүр далай хөлзеп чыткан.
Алдын балыын күжүр ирей кыйгырарга,
Амдыы балык чедип келгеш, айтыра-дыр:
«Чүге келдиң, чүү херегил, күжүр кырган?»
Чүрек душка холун салгаш, харыылап-тыр:
«Өршээп-ле көр өндүр чолдуг, алдын балык!
Өгде агай дендеп барды, хемдип-ле тур.
Ашак меңээ амыр-дыш-даа бербестеди,
Ам ол тенээн, бай-шыдалдыг боорун күзээн…»
«Ажырбас оң, күжүр кырган, муңгарава!
Амыр-чаагай бажыңыңга чедип ал» дээн.
Катап база ашак калгып чанып келген.
Карак-ла бо, ооң мурнунда бедик бажың.
Казапчада өлүк кежи негей кеткен
Кадайы бо бардам-хертеш турган иргин.
Чараш-шиник эдилелдер астып алган,
Салааларда билзектери алдын, мөңгүн.
А ооң баарында хөлчок чөпшүл хөлечиктер,
Агай оларны кончуп-кончуп, эттеп турган.
Ашак күжүр кадайынга чугаалап-тыр:
«Амыр-менди, бай-шыдалдыг дээрги агай!
Ам-на харын сагыш-хөңнүң ханды-ла боор».
Агай ашаан сүрээдедир алгырыпкаш,
Аът кажаазынче ажылдадып чоргузупкан.
Он дөрт хонук эрткен соонда, агай шуугап,
Оон-даа артык каржыланып, тений берген.
Балыкдыва ашаан катап ыдалап-ла:
«Бай-шыдалдыг агай болур хөңнүм чогул,
Хостуг-чоргаар хаан болурун күзеп тур мен».
Корткан ашак дедирленип, удурланган:
«Тений берген кадай сен бе, канчап бардың?
Тейиң-биле маңнаар чыгай берип-тир сен.
Хамык чонга шоот болур сен, болгаанып көр!»
Кадай хөлчок кылыктанып, ашаан дажып:
«Бай-шыдалдыг агай-биле – мээң-биле
Багай ашак маргыжар деп чүңүл аан сээң!?
Эки тураң-биле ынаар барбас болзаң,
Эрииделди эрттиргештиң чорудуптар».
Ашак база далайдыва чоруп-ла каан.
Аажок улуг көккүр далай кара чыткан.
Алдын балыын ашак аяар кыйгырарга,
Амдыы балык чедип келгеш, айтыра-дыр:
«Чүге келдиң, чүү херегил, күжүр кырган?»
Чүрек душка холун салгаш, ашак сөглээн:
«Өршээп-ле көр өндүр чолдуг, алдын балык!
Өгде кадай катап база шуугап үндү:
Бай-шыдалдыг агай болур хөңнү-даа чок,
Барып-барып хаан болурун күзеп туру».
Алдын балык харыызынга мынча деп-тир:
«Ажырбас оң, күжүр кырган, муңгарава,
Аалыңга эки-менди чедип ап көр!
Агайыңар күзели ам бүдер ыйнаан».
Ашак катап кадайынче эглип келген.
Ам чүү боорул, ооң мурнунда хаан өргээзи,
Өргээ-орду дөрү черде ооң кадайы –
Өңгүр-чараш кадын саадап олуруп-тур.
Бай-шыдалдыг дээргилер, дүжүметтер
Бар-ла шаанче кадынга-ла бараан болуп,
Чигир-чимис, боова-боорзаан аңаа делгеп,
Чиңгир кызыл винону-даа кудуп турган.
Чидиг балды эгиннепкен хайгыылчылар
Шириин-шириин апаргылаан турар болган.
Ашак ону көре сал-ла, корга берип,
Агайынга сөгүрээштиң, чугаалап-тыр:
«Амыр-менди, эки-ле бе, шыңгыы кадын?!
Ам-на харын сагыш-хөңнүң ханды-ла боор».
Агай ынчан ооң уунче көрүнмейн-даа,
Анаа чүгле ойладырын имнеп кагган.
Дээргилер, дүжүметтер халчып келгеш,
Дегийт-дораан ашакты-ла үндүр үдээн.
Каржы-дошкун хайгыылчылар халып келгеш,
Хайыра чок балды-биле улдаар часкан.
Хамык улус чир-шоң дүжүп, каттырбышаан:
«Кара шоруң, чүве билбес чөнүк кырган!
Моон соңгаар өөредиг болур ыйнаан,
Бодуң хирең миннип чор» деп алгырышкан.
Он дөрт хонук эрткен соонда, кадын шуугап,
Оон-даа артык кончуттунуп туруп берген.
Ашакты тып эккелзин дээш чалчаларын
Айбылапкан, олар ону тып эккелген.
Ам база-ла кадын аңаа чугаалап-тыр:
«Ам сен баргаш, ол балыыңны кый деп алгаш,
Күдүйбүшаан, мөгейбишаан, оон диле:
Күзелим бо – кадын болур хөңнүм чогул,
Далай ээзи болурун ам күзеп тур мен.
Далай болгаш Океаннар хааны боор мен.
Алдын балык меңээ бараан болур болзун,
Айбым болгаш дужаалдарым күүсетсин!»
Ашак ону үзе кирер дээш дидинмээн,
Артык сөс-даа сөглээр харык аңаа турбаан.
Арай боорда эрик черге калгып кээрге,
Аажок улуг далай хөлчок чалгып турган.
Алдын балыын ашак аяар кыйгырарга,
Амдыы балык чедип келгеш, айтыра-дыр:
«Чүге келдиң, чүү херегил, күжүр кырган?»
Чүрек душка холун салгаш, мөгейбишаан:
«Өршээп-ле көр өндүр чолдуг, алдын балык!
Өөдези чок кадайны ам канчаптарыл?
Ооң ам кадын болур хөңнү черле чогул,
Океанның хааны болур күзелдиг-дир.
Алдын балык меңээ бараан болзун дигеш,
Алыс сени айбылаксаар, мындыг-ла-дыр».
Алдын балык ыыт чокка шымны берген,
Аңаа чүгле ооң кудуруу кылаш кынган.
Ашак үр-ле харыы манап чадап каггаш,
Адак соонда кадайынче эглип келген.
Үстүп-буступ дүжер четкен чер-бажыңның
Үнер эжик аксы черде кырган кадай
Чарык деспи тудуп алган орар болган.
Шак-ла мынчаар тоолувус төнген иргин.
Эрес Кол очулдурган.
Чурукту интернеттен алган.